પુત્રીનો મિલકતનો અધિકાર: સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદાઓ સાથેનો ઊંડાણપૂર્વકનો અભ્યાસ

પરિચય

હિંદુ સમાજમાં, હિંદુ પરિવારો સંઘની સ્થિતિમાં જીવે છે સિવાય કે કોઈ વિરોધાભાસ સ્થાપિત ન થાય. હિન્દુ પરિવારના સભ્યો સામાન્ય રીતે સંયુક્ત અને અન્ન, પૂજા અને સંપત્તિમાં અવિભાજિત હોવાનું માનવામાં આવે છે. આથી, સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબ અને કોપાર્સેનરીની વિભાવનાને સમજવી જરૂરી છે. પિતૃસત્તાક શાસનમાં પરિવર્તન લાવીને મિલકતના અધિકારની વિભાવના સમયાંતરે વિકસિત થઈ છે. લેખમાં ઉલ્લેખિત સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદો હિંદુ અવિભાજિત કુટુંબની મિલકતોમાં સમાન સહભાગી અધિકારો પૂરો પાડે છે, પછી ભલેને તેમના પિતા જીવિત હોય કે ન હોય, સુધારેલી જોગવાઈ પસાર થવાની તારીખે. 

ઇતિહાસ

ભારત એક રૂઢિચુસ્ત દેશ હોવાને કારણે, પરંપરાગત સંયુક્ત હિંદુ પરિવારની ઝીટજીસ્ટ વિભાવનાઓ ધરાવે છે. સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબ એ એક એકમ છે જેમાં રક્ત દ્વારા સંબંધિત વ્યક્તિઓનો સમાવેશ થાય છે, કુટુંબની ચાલુ રાખવા અને તેની સમૃદ્ધિ માટે સમાન છત, ખોરાક અને પૂજા અને મિલકતોની સામાન્ય માલિકી વહેંચે છે. મિતાક્ષરા સ્કૂલ ઑફ હિંદુ લૉ દ્વારા આ ખ્યાલ સારી રીતે પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવે છે અને તેને કોપરસેનરી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. કોપાર્સેનરીમાં પ્રોપોઝીટસનો સમાવેશ થાય છે જે પુરુષ પૂર્વજમાંથી આવે છે અને ત્રણ રેખીય પુરૂષ વંશજો એટલે કે ચાર પેઢીઓનો સમાવેશ કરે છે. કોપાર્સેનરીની માલિકીની આ મિલકતોને કોપાર્સેનરી પ્રોપર્ટી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પ્રાચીન કાળમાં, સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબમાં સહભાગી રસ માત્ર પુરુષ વંશીય વંશજો સુધી મર્યાદિત હતો. હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, 1956 (HSA) માં સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબ અને સહભાગી મિલકતની વિભાવનાનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.. HSA ઉત્તરાધિકારની બાબતો સાથે વ્યવહાર કરે છે અને સહભાગી હિતની વિભાવનાઓને માન્યતા આપે છે. પુરુષ વંશીયનો જન્મથી મિલકત પર અધિકાર છે, જો કોપાર્સનર મૃત્યુ પામે છે તો વારસામાં મળેલી મિલકત બાકીના કોપાર્સનર દ્વારા સર્વાઇવરશિપ દ્વારા વહેંચવામાં આવે છે.

ઐતિહાસિક હિંદુ ઉત્તરાધિકાર (સુધારા) અધિનિયમ, 2005

હિંદુ ઉત્તરાધિકાર (સુધારા) અધિનિયમ, 2005 એ કોપાર્સનરની પુત્રીઓને કોપાર્સનરીની મિલકતમાં પુત્ર જેટલો જ અધિકાર પ્રદાન કરે છે. સુધારા પાછળનો ઉદ્દેશ પિતૃસત્તાક માનસિકતામાં ફેરફાર કરવાનો, હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ 1956માં લિંગ ભેદભાવની જોગવાઈઓને દૂર કરવાનો અને હિંદુના પુત્ર અને પુત્રીને સહભાગી મિલકતના વારસાને લગતી બાબતોમાં સમાન દરજ્જો આપવાનો હતો. જ્યારે આ સુધારાથી દીકરીના અધિકારોને માન્યતા આપવામાં બદલાવ આવ્યો હતો, તેમ છતાં, સુધારાના અર્થઘટનમાં ઘણી છટકબારીઓ હતી. સુધારાનું ચોક્કસ અર્થઘટન આપવા માટે ન્યાયતંત્ર સમક્ષ વિવિધ મુદ્દાઓ ઉઠાવવામાં આવ્યા છે. નીચેના કિસ્સાઓ નવીનતમ વિકાસ છે:

પ્રકાશ અને ઓર્સ વિ. ફૂલાવતી અને ઓર્સ, 2016

પ્રકાશ વિ. ફૂલાવતી અને ઓઆરએસ., 2016 માં , સુપ્રીમ કોર્ટે ઠરાવ્યું હતું કે સુધારો કાયદો સંભવિત પ્રકૃતિનો હતો. આથી, સુધારો અધિનિયમ પસાર થવાની તારીખથી, પુત્રીઓ સહભાગી બનશે અને સંયુક્ત હિન્દુ કુટુંબની મિલકતમાં પુત્રો જેટલો જ હિસ્સો ધરાવે છે. આ કેસમાંથી નીચેના મુદ્દાઓ નોંધવા જોઈએ:

• સંયુક્ત હિંદુ પરિવારની મિલકતમાં હિસ્સાનો દાવો કરવા માટે પુત્રીએ 2005માં જીવવું આવશ્યક છે.
• જો આ સુધારો અધિનિયમ લાગુ થયા પહેલા પુત્રીનું મૃત્યુ થાય તો તેના કાયદેસરના વારસદાર સંયુક્ત હિન્દુ કુટુંબની મિલકતમાં હિસ્સાનો દાવો કરી શકશે નહીં.
• સહભાગી મિલકતમાં સમાન દરજ્જો આપવા માટે કાયદાના સમય દરમિયાન પુત્રીના પિતા પણ જીવંત હોવા જોઈએ.
• સુધારો અધિનિયમ કોઈપણ સંયુક્ત કુટુંબની મિલકત અથવા રજિસ્ટર્ડ વિભાજનના વિમુખતા અથવા સ્વભાવ અથવા હસ્તાંતરણને અસર કરશે નહીં અને 2005ના સુધારા પછી સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબની મિલકતમાં સહભાગી તરીકે પુત્રીના દાવા પર તેની અસર થશે નહીં. 

લોકમણિ વિ. મહાદેવમ્મા અને ઓર્સ., 2016

લોકમણિ વિ. મહાદેવમ્મા, 2016 ના કેસમાં , હાઇકોર્ટે જણાવ્યું હતું કે સુધારેલ HSAની કલમ 6 ને પૂર્વવર્તી અસર આપવામાં આવે છે કારણ કે જ્યારે પુત્રીઓને કોપરસેનરી મિલકતમાં હક આપવાનો ઇનકાર કરવામાં આવ્યો હતો, પેન્ડિંગ કાર્યવાહી અને અપીલોનો હવે નિર્ણય લેવામાં આવશે. સુધારેલી જોગવાઈઓ અને અસમાનતા દૂર કરવામાં આવી છે. હાઈકોર્ટે એમ પણ જણાવ્યું હતું કે મૌખિક પાર્ટીશન અને અનરજિસ્ટર્ડ પાર્ટીશન ડીડને HSA ના સુધારા કલમ 6(5) માં ઉલ્લેખિત ‘પાર્ટીશનની વ્યાખ્યામાંથી દૂર કરવામાં આવે છે .

દાનમ્મા વિ. અમર, 2018

દાનમ્મા વિ. અમર, 2018 માં , બે ન્યાયાધીશોની બેન્ચે નક્કી કર્યું હતું કે બંને પુત્રીઓને મિલકતમાં હિસ્સો મળશે, તેમ છતાં તેમના પિતાનું એમેન્ડમેન્ટ એક્ટ, 2005 પહેલા અવસાન થયું હતું. જો કે, વિરોધાભાસને ઉકેલવાની જરૂર હતી. અદાલતો દ્વારા ઉપરોક્ત ચુકાદાઓ.

પુત્રીના મિલકતના અધિકારનો સીમાચિહ્નરૂપ કિસ્સો

ત્રણ જજની બેન્ચે કાયદાના સમાધાન માટે વિરોધાભાસી ચુકાદાની નોંધ લીધી હતી. વિનીત શર્મા વિ. રાકેશ શર્મા એન્ડ Ors., 2018 ના કેસમાં , સુપ્રીમ કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમની કલમ 6 પુત્રીને જન્મથી અવરોધિત વારસો પ્રદાન કરે છે. આમ કોપાર્સનરના પિતા 9 સપ્ટેમ્બર 2005ના રોજ જીવિત હોવા જરૂરી નથી. કોર્ટે નીચે મુજબ પણ જણાવ્યું હતું કે, “ કોપાર્સનરનો અધિકાર જન્મથી જ છે. આમ, દીકરીના પિતાએ સુધારો અધિનિયમ 2005 ની તારીખ પ્રમાણે જ જીવવું જોઈએ તે જરૂરી નથી, કારણ કે તેને અવરોધિત વારસા દ્વારા કોપાર્સનરના અધિકારો આપવામાં આવ્યા નથી” . આથી, પુત્રી સુધારાની તારીખથી જ તેના અધિકારોનો દાવો કરી શકે છે અને સુધારેલા અનુસાર મિલકતના સંબંધમાં કોઈપણ વ્યવહારને અસર થશે નહીં.HSA ની કલમ 6(1) . 

વધુમાં, કોર્ટે HSA ની કલમ 6(5) ને સમજાવ્યું કે જે ફક્ત રજિસ્ટર્ડ પાર્ટીશન ડીડ અથવા કોર્ટના હુકમનામું દ્વારા પ્રભાવિત પાર્ટીશનના આધારે વિભાજન જણાવે છે, તેથી, કોર્ટ ફક્ત અસાધારણ કેસોમાં મૌખિક વિભાજનની નોંધ લઈ શકે છે. સ્પષ્ટ જાહેર દસ્તાવેજોના સ્વરૂપમાં લાંબા સમયથી પુરાવા પર. ઉપરાંત, કોર્ટે નિર્દેશ આપ્યો હતો કે અગાઉ હાઈકોર્ટ અને સબઓર્ડિનેટ કોર્ટ દ્વારા વિવાદાસ્પદ નિર્ણયને કારણે નોંધપાત્ર રીતે વિલંબ થયો હતો અને છ મહિનાની અંદર વિવાદ માટે સમાન વિષયની બાબતનો નિકાલ કરવાની જરૂર છે. વધુમાં, આ કેસ HSA ની કલમ 6 ના ઉદ્દેશ્ય પર એક આવશ્યક મુદ્દાનો ઉલ્લેખ કરે છે કારણ કે તે ન તો સ્ત્રી અનુગામીઓને સંભવિત રીતે અથવા પાછળના દૃષ્ટિકોણથી લાભ આપવાનો હતો, પરંતુ તેનો મુખ્ય ઉદ્દેશ પૂર્વવર્તી રીતે લાભો આપવાનો હતો. સુધારા અધિનિયમને પૂર્વવર્તી હોવાનું જણાવતા,

પાર્ટીશનની વૈધાનિક સાહિત્ય

એચએસએની કલમ 6 એ વિભાજનની વૈધાનિક કાલ્પનિક કલ્પનાને એક જટિલ પદ્ધતિ તરીકે જણાવે છે, જો કોઈ પુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેના પરિવારના હયાત સભ્યોના અધિકારો સુનિશ્ચિત કરવા માટે જો તે અનુસૂચિના વર્ગ I માં માત્ર એક મહિલા સંબંધી જેમ કે પુત્રી, વિધવા, માતાને છોડીને મૃત્યુ પામે છે. વગેરે. આવા કિસ્સામાં, અગાઉના કાયદાએ જણાવ્યું હતું કે ઉપરોક્ત મિલકતની વહેંચણી કરવી જોઈએ અથવા એવી કલ્પના કરીને ગણતરી કરવી જોઈએ કે પુરુષના મૃત્યુ પહેલાં તરત જ વિભાજન થયું હતું અને તેથી, સ્ત્રીઓનો સહભાગી મિલકતમાં કોઈ હિસ્સો નથી. હાલના સંજોગોમાં, કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે ‘પાર્ટીશનની વૈધાનિક કાલ્પનિક કલ્પનામાં વાસ્તવિક વિભાજનનો સમાવેશ થતો નથી અને આમ સુધારો અધિનિયમ પહેલાં થયેલી મિલકતની કોઈપણ વૈધાનિક કાલ્પનિક માન્યતા માન્ય નથી અને નવી જોગવાઈ તમામ પર લાગુ કરવી પડશે. બાકી કાર્યવાહી અથવા અપીલ. આગળ, 

હિન્દુ અવિભાજિત કુટુંબ (HUF) મિલકત અને હિન્દુ સંયુક્ત કુટુંબ (HJF) મિલકત વચ્ચે સરખામણી

હિન્દુ સંયુક્ત પરિવાર

• તે હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, 1956 દ્વારા સંચાલિત હિંદુ કુટુંબ કાયદાની મૂળભૂત વિભાવના છે. તે એક ચાલુ પ્રક્રિયા છે, અને તેને વિભાજનનો ઉપયોગ કરીને સમાપ્ત કરવામાં આવે છે.
• રૂખમાબાઈ વિ. લાલા લક્ષ્મી નારાયણમાં , એવું જોવામાં આવ્યું હતું કે જો કુટુંબ ખોરાક, પૂજા અને સંપત્તિમાં અવિભાજિત હોય તો સંયુક્ત કુટુંબ તરીકે ચાલુ રહે છે.
• છોટે લાલ વિ. ઝંડે લાલમાં , એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે સંયુક્ત હિંદુ કુટુંબ ન તો કોર્પોરેશન છે કે ન તો ન્યાયિક વ્યક્તિ છે કારણ કે તેની પાસે તેના સભ્યોથી અલગ કાનૂની એન્ટિટી નથી.
• કર્તા HJF ના વડા છે અને તમામ નિર્ણયો તેની સત્તા હેઠળ જ લેવામાં આવે છે.

હિંદુ અવિભાજિત કુટુંબ

• તે હિંદુ સમાજનો અભિન્ન અંગ છે અને રિવાજોના આધારે વિકસિત થઈ રહ્યો છે. મુખ્ય જરૂરિયાત સંયુક્તતા અને હિંદુ પરિવારના સહભાગી તરીકે જન્મે છે તે ભાગ છે.
• તે આવકવેરા અધિનિયમ, 1961 દ્વારા સંચાલિત થાય છે, જે જણાવે છે કે ‘વ્યક્તિ’ તરીકે HUF અને તે તેના કર્તા, સહભાગીઓ અને સભ્યોથી અલગ, કર માટે અલગથી આકારણી કરાયેલ એક એન્ટિટી છે.
• તેનો પોતાનો વ્યવસાય ચલાવવા માટે, તેને ભેટો મળી શકે છે અને આવા વ્યવસાયમાંથી પેદા થતો નફો એચયુએફની અલગ આવક હશે.
• તે મૂડી અસ્કયામતો પણ ધરાવે છે અને ભાડાની આવક મેળવવા માટે સક્ષમ છે.
• વ્યક્તિઓ પણ કર આયોજન વ્યૂહરચના તરીકે HUF નો ઉપયોગ કરી શકે છે.

કોપાર્સનર અને સભ્ય

કોપાર્સનર એવી વ્યક્તિ છે જે જન્મથી સંયુક્ત હિંદુ સંપત્તિમાં રસ મેળવે છે. કોપાર્સનર અને એચયુએફના સભ્ય વચ્ચેની સરખામણી એ છે કે કોપાર્સનર એચયુએફના વિભાજનને લાગુ કરી શકે છે અને સભ્ય તેને લાગુ કરી શકતા નથી. તેમાં એક સામાન્ય પૂર્વજ અને તમામ વંશીય પુરૂષ વંશજો તેમની પત્નીઓ અને અપરિણીત પુત્રીઓ સાથેના દૈનિકનો સમાવેશ થાય છે. કોપાર્સેનરી પ્રોપર્ટી તે છે જે ફક્ત હિંદુ માણસને તેના પિતા, દાદા અથવા પરદાદા પાસેથી વારસામાં મળે છે. જો કે, હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, 1956માં 2005ના સુધારા પછી, હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમની કલમ 6 માં મહત્વપૂર્ણ ફેરફારો લાવવામાં આવ્યા છે. સુધારા પહેલા, માત્ર પુરૂષ સદસ્યને કોપાર્સનર તરીકે ગણવામાં આવતા હતા જ્યારે પુત્રીઓએ જન્મ સમયે સભ્યોનો દરજ્જો પ્રાપ્ત કર્યો હતો અને કોપાર્સનર તરીકે નહીં. હવે, પુરુષ અને પુત્રી બંને જન્મ સમયે તેમના પિતાના HUF ના સહભાગી છે,

કર્તા તરીકે સ્ત્રીઓ

અગાઉ એક મહિલા કોપાર્સનર ન હતી, તેથી 2005ના સુધારા પહેલા HUF ના કર્તા ન બની શકે. જો કે, હવે સ્ત્રી પુરૂષ વંશજોની જેમ જ પગથિયાં પર છે અને તેના કર્તા ન હોવાનું કોઈ કારણ નથી. શ્રીમતી સુજાતા શર્મા વિ. શ્રી મનુ ગુપ્તા, 2011ના કેસમાં, કોર્ટે 2005ના સુધારાના ઉદ્દેશ્ય અને ધ્યેયનું સ્પષ્ટ અને અસ્પષ્ટ અર્થઘટન જણાવ્યું હતું કે માત્ર હિંદુ મહિલાને કોપાર્સનર તરીકે જ નહીં પરંતુ સૌથી મોટા કોપાર્સનરને પણ માન્યતા આપીને HUF અને તેમાં તે HUF અને તેના ગુણધર્મોના કર્તા તરીકે સ્ત્રીનો પણ સમાવેશ થઈ શકે છે.

નિષ્કર્ષ

હિંદુ કાયદાની વિભાવનાઓ 2005ના સુધારા અધિનિયમના આગમન સાથે ખાસ કરીને હિંદુ ઉત્તરાધિકાર અધિનિયમ, 2005ના અમલ સાથે HJF, HUF, કોપાર્સનર્સ, કર્તા, વગેરેની વિભાવનાઓનો સમાવેશ કરતી પિતૃસત્તાક સમાજ દ્વારા તરફેણ કરતી લાંબી પ્રથાઓ પર આધારિત હતી. , કાયદાઓએ મહિલાઓને સમાન સ્થાને મૂકીને અને સમાજમાં મહિલાઓને સમાન અધિકારો આપીને ફેરફારો લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. તાજેતરનો ચુકાદો HSA ની સુધારેલી કલમ 6 ના ઑબ્જેક્ટ અને અવકાશ વિશે સ્પષ્ટતા પ્રદાન કરે છે અને સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા અગાઉ પસાર કરાયેલા વિરોધાભાસી ચુકાદાઓના સંબંધમાં આ કલમના અર્થઘટનમાં અસ્પષ્ટતા અને શંકાસ્પદતાને ઉકેલે છે. અદાલતે આપેલો ચુકાદો લિંગ સમાનતા અને લિંગ ન્યાયના ઉદ્દેશ્યને હાંસલ કરવા માટે પ્રશંસાને પાત્ર છે.