FIR વિષે ની તમામ માહિતી.

FIR શું છે?

Fir કે જેને ફર્સ્ટ ઇન્ફર્મેશન રિપોર્ટ પણ કહેવામાં આવે છે તે પીડિત અથવા અન્ય કોઇ વ્યક્તિ દ્વારા પોલીસને આપવામાં આવેલી કોગ્નિઝેબલ ગુનાની માહિતી છે કે જેને કોગ્નિઝેબલ ગુનો આચરવામાં આવ્યો છે.

એફઆઈઆર દાખલ કરવાનો હેતુ?

પોલીસના દૃષ્ટિકોણથી એફઆઈઆર દાખલ કરવાનો ઉદ્દેશ્ય અપરાધીને શોધી કાઢવાના હેતુથી કથિત ગુનાની માહિતી મેળવવાનો છે.
અને માહિતી આપનારના દૃષ્ટિકોણથી ફોજદારી કાયદાને ગતિમાં સેટ કરવાનો છે.

શું તમામ કેસમાં FIR દાખલ કરી શકાય?

એફઆઈઆર ફક્ત કોગ્નિઝેબલ ગુનાના કિસ્સામાં જ નોંધાવી શકાય છે, નોન કોગ્નિઝેબલ ગુનાના કિસ્સામાં કોઈ એફઆઈઆર દાખલ કરી શકાતી નથી. નોન કોગ્નિઝેબલ ગુનાના કિસ્સામાં માત્ર નોન કોગ્નિઝેબલ રિપોર્ટ કે જેને NCR તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે તે જ નોંધાવી શકાય છે.

જો માહિતી કોગ્નિઝેબલ અને નોન-કોગ્નિઝેબલ બંને ગુનો જાહેર કરે તો શું?

કલમ 155 CRPC ની પેટા કલમ (4) એ જોગવાઈ કરે છે કે જ્યારે કોઈ માહિતી જાહેર કરે છે કે જેમાંથી એક ગુનો નોંધનીય છે અને અન્ય બિન-કોગ્નિઝેબલ અપરાધો છે તેના કરતાં કેસને કોગ્નિઝેબલ અપરાધો તરીકે ગણવામાં આવશે તે હકીકતને ધ્યાનમાં લીધા વિના કે અન્ય ગુનાઓ બિન-કોગ્નિઝેબલ અપરાધો છે.

જો પોલીસે FIR દાખલ કરવાનો ઇનકાર કર્યો તો શું?

કલમ 154 સીઆરપીસી જોગવાઈ કરે છે કે પોલીસ દ્વારા એફઆઈઆર દાખલ કરવાનો ઇનકાર કરવા પર, પીડિત પક્ષ ગુનાની માહિતી જાહેર કરવા સંબંધિત પોલીસ અધિક્ષકને અરજી કરી શકે છે અને આવા પોલીસ અધિક્ષક સંતુષ્ટ હોવા પર કે આવી માહિતી કોગ્નિઝેબલ ગુનાના કમિશનની તપાસ કરી શકે છે. કેસ પોતે અથવા તેના તાબાના અધિકારીને આવા કેસમાં તપાસ કરવા આદેશ આપે છે.

જો આવા પોલીસ અધિક્ષક પણ એફઆઈઆર નોંધવાનો ઇનકાર કરે તો આવા પીડિત પક્ષ સીઆરપીસીની કલમ 156(3) હેઠળ ન્યાયિક મેજિસ્ટ્રેટને અરજી કરી શકે છે અને આવી અરજીમાં ગુનાઓની માહિતી જાહેર કરી શકે છે અને આવા મેજિસ્ટ્રેટને નોંધણી માટે આદેશ પસાર કરવા વિનંતી કરી શકે છે. એફઆઈઆર અને આવા મેજિસ્ટ્રેટ સંતુષ્ટ હોવા પર કે આવી માહિતી જાહેર કરે છે કે કોગ્નિઝેબલ ગુનાનું કમિશન કલમ 156(3) સીઆરપીસી હેઠળ તપાસનો આદેશ આપી શકે છે અને આવો આદેશ પસાર થવા પર સંબંધિત પોલીસ અધિકારી એફઆઈઆર નોંધશે.

શૂન્ય એફઆઈઆરનો ખ્યાલ અને મૂળ?

વાસ્તવમાં મોટાભાગે એવું જોવા મળે છે કે પોલીસ અધિકારીઓ એફઆઈઆર નોંધવા ઈચ્છુક પીડિત પક્ષને હેરાન કરીને એફઆઈઆર નોંધવાનો ઈન્કાર કરે છે. આમ, આવી પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે ઝીરો એફઆઈઆરનો ખ્યાલ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

ઝીરો એફઆઈઆર એટલે એવી એફઆઈઆર જે આવી એફઆઈઆર નોંધાવનાર પોલીસ સ્ટેશનના કોઈપણ પ્રાદેશિક અધિકારક્ષેત્રને ધ્યાનમાં લીધા વિના કોઈપણ પોલીસ સ્ટેશનમાં નોંધાવી શકાય છે, બાદમાં આવી એફઆઈઆર આવા પોલીસ સ્ટેશનમાંથી પ્રાદેશિક અધિકારક્ષેત્ર ધરાવતા પોલીસ સ્ટેશનમાં આવી એફઆઈઆરમાં તપાસ કરવા માટે ટ્રાન્સફર કરવામાં આવે છે. આથી તેનો અર્થ એવો થાય છે કે કોઈપણ પોલીસ અધિકારી એફઆઈઆર નોંધવાનો ઈન્કાર કરી શકે નહીં કારણ કે સંબંધિત ગુનો પ્રાદેશિક અધિકારક્ષેત્રમાં આવતો નથી.

શૂન્ય એફઆઈઆરનો ખ્યાલ સર્વોચ્ચ અદાલતના વિવિધ નિર્ણયો પરથી શોધી શકાય છે, આવા કેટલાક નિર્ણયોની અહીં ચર્ચા કરવામાં આવી છે. એપી વિરૂદ્ધ પુનાતી રામુલુ રાજ્યના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું હતું કે ગુનાનું સ્થળ પોલીસ સ્ટેશનના પ્રાદેશિક અધિકારક્ષેત્રમાં આવતું નથી, તે આધારે એફઆઈઆર નોંધવાનો ઇનકાર એ ફરજની ઘોષણા સમાન છે. કોગ્નિઝેબલ ગુના વિશેની માહિતી નોંધવાની રહેશે અને અધિકારક્ષેત્ર ધરાવતા પોલીસ સ્ટેશનને મોકલવાની રહેશે. રમેશ કુમાર વિરુદ્ધ રાજ્ય (એનસીટી ઑફ દિલ્હી)

ના કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલત . નોંધ્યું હતું કે સંબંધિત પોલીસ અધિકારી નોંધણીપાત્ર ગુનો જાહેર કરતી માહિતીના આધારે કેસ નોંધવા માટે બંધાયેલા છે.

શું પોલીસ અધિકારી એફઆઈઆર નોંધતા પહેલા પ્રાથમિક તપાસ કરી શકે છે?

આ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ પ્રશ્ન છે કે શું કોઈ પોલીસ અધિકારી નોંધનીય ગુનાની માહિતી જાહેર કરતી માહિતી પ્રાપ્ત કરવા પર એફઆઈઆર નોંધવા માટે બંધાયેલા છે અથવા તેની પાસે પ્રાપ્ત માહિતીની વિશ્વસનીયતાના સંદર્ભમાં પોતાને સંતોષવાના હેતુસર તપાસ કરવાની કેટલીક પ્રાથમિક સત્તા છે કે કેમ તે સર્વોચ્ચ સમક્ષ ઊભો થયો. લલિતા કુમારી વિરુદ્ધ યુપી સરકારના કેસમાં અદાલત , જેમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે નક્કી કર્યું હતું કે કોગ્નિઝેબલ ગુનાની કમિશન જાહેર કરતી માહિતી પ્રાપ્ત કરવા પર એક પોલીસ અધિકારી એફઆઈઆર નોંધવા માટે બંધાયેલો છે અને તેની પાસે કોઈપણ પ્રકારની પ્રાથમિક તપાસ કરવાની કોઈ વિવેકાધીન સત્તા નથી. માહિતીની વિશ્વસનીયતાના સંદર્ભમાં પોતાને સંતુષ્ટ કરવાનો હેતુ.

કલમ 154(1) માં વપરાતા શબ્દ “શેલ” પર ભાર મૂકતા સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે કલમ 154 માં વપરાયેલ શબ્દ “શશે” પોલીસ પાસે કોઈ વિવેકાધીન સત્તા છોડતો નથી અને માહિતી જાહેર કરવા પર તેમના પર એફઆઈઆરની નોંધણી ફરજિયાત બનાવે છે. નોંધનીય ગુનો. એ નોંધવું અગત્યનું છે કે SC એ નીચે દર્શાવેલ કેટલાક કેસ પણ મૂક્યા હતા જેમાં પોલીસ અધિકારી પ્રાથમિક તપાસ કરી શકે છે.

આ અપવાદો છે:

1. વૈવાહિક/પારિવારિક વિવાદો
2. તબીબી કેસો
3. ભ્રષ્ટાચારના કેસો
4. વ્યાપારી કેસો

શું ફોન પરના ગુપ્ત સંદેશ/માહિતીને એફઆઈઆર કહી શકાય?

ફોન પર ગુનાના સ્થળે પોલીસ હાજર થવાની આવશ્યકતા ધરાવતા ગુપ્ત સંદેશને સામાન્ય રીતે એફઆઈઆર કહી શકાય નહીં.

એફઆઈઆર બનવા માટે લાયકાત ધરાવતા સંદેશ માટે ફરિયાદ અથવા આરોપના સ્વરૂપમાં કંઈક હોવું જોઈએ અથવા પોલીસ અથવા ફોજદારી કાયદાને ગતિમાં મૂકવાના ઉદ્દેશ્ય સાથે અપાયેલી ગુનાની ઓછામાં ઓછી કેટલીક માહિતી હોવી જોઈએ.

પ્રસિદ્ધ જેસિકા લાલ કેસમાં પણ સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે ગુપ્ત ટેલિફોન સંદેશાને એફઆઈઆર તરીકે ગણી શકાય નહીં કારણ કે તેનો હેતુ માત્ર ઘટનાના સ્થળે પોલીસ પહોંચવાનો છે.

• એ નોંધવું અગત્યનું છે કે પોલીસને ઘટના પછી તરત જ કરવામાં આવેલા ફોન કૉલ્સ માત્ર ત્યારે જ FIR બને છે જ્યારે તે અસ્પષ્ટ અને ગુપ્ત ન હોય.
• પોલીસને ગુનાના સ્થળે હાજર રહેવાની જરૂર હોય તેવા હેતુ માટે જ બોલાવવામાં આવે તો FIR ની રચના થતી નથી.

પછીના આરોપીઓ સામે કબૂલાત તરીકે એફઆઈઆરનો ઉપયોગ કરી શકાય કે કેમ?

બ્રજેન્દ્રસિંહ વિરુદ્ધ બિહાર રાજ્યના કેસમાં આ પ્રશ્ન પર સુપ્રીમ કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે આરોપીના નિવેદન પર નોંધાયેલી એફઆઈઆર કબૂલાત તરીકે સ્વીકાર્ય નથી.

યુથ બાર એસોસિએશન ઓફ ઈન્ડિયા વિરુદ્ધ યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા

આ પ્રખ્યાત કેસમાં પીઆઈએલની સુનાવણી કરતી વખતે સર્વોચ્ચ અદાલત નીચે મુજબ અમુક દિશાનિર્દેશો પસાર કરે છે:

1. પ્રત્યેક FIR FIR દાખલ થયાના 24 કલાકની અંદર ઓનલાઈન અપલોડ કરવામાં આવશે, સિવાય કે સંવેદનશીલ પ્રકૃતિના અપરાધ જેવા કે જાતીય અપરાધો. સંવેદનશીલ માહિતી શબ્દમાં ગોપનીયતાનો ખ્યાલ પણ સામેલ છે.
   �
2. એફઆઈઆર અપલોડ ન કરવાનો નિર્ણય તેના સંવેદનશીલ સ્વભાવને કારણે પોલીસ અધિક્ષકની રેન્કથી નીચે ન હોય તેવા અધિકારી અથવા તેના સમકક્ષ હોદ્દા ધરાવતા વ્યક્તિ દ્વારા લેવામાં આવશે.
   �
3. કલમ 207 સીઆરપીસી હેઠળ નિર્ધારિત કરતા પહેલાના તબક્કે એફઆઈઆરની નકલ મેળવવા માટે હકદાર આરોપી.
   �
4. કોઈપણ વ્યક્તિ જે માને છે કે તેને કેસમાં ફસાવવામાં આવ્યો છે તે એફઆઈઆરની પ્રમાણિત નકલ માટે સંબંધિત પોલીસ અધિક્ષક સમક્ષ અથવા મેટ્રોપોલિટન શહેરના કિસ્સામાં પોલીસ કમિશનર સમક્ષ અરજી કરી શકે છે.
   �
5. એફઆઈઆરની નકલો પોલીસની વેબસાઈટ પર અપલોડ કરવી જોઈએ અથવા જો રાજ્ય સરકારની સત્તાવાર વેબસાઈટ પર આવી કોઈ વેબસાઈટ ન હોય તો નોંધણી પછી 24 કલાકની અંદર અપલોડ કરવી જોઈએ જેથી કોઈપણ વ્યક્તિ વેબસાઈટ પરથી એફઆઈઆર ડાઉનલોડ કરી શકે.

FIRમાં તમામ વિગતોનો ઉલ્લેખ ન કરવાની અસર?

માત્ર કારણ કે તમામ આરોપીઓના નામનો ઉલ્લેખ ન હતો અને એફઆઈઆરમાં કોઈ શંકા નથી કે ફરિયાદી કેસ છે. સાક્ષીઓ અને આરોપીઓના નામનો ઉલ્લેખ જેનું નામ એફઆઈઆરમાં ન હતું તે પછીથી એવું માનવાનું કારણ નથી કે ફરિયાદી કેસ ખોટો કે બનાવટી છે. તે સ્થાયી કાયદો છે કે એફઆઈઆર એ તમામ વિગતોનો જ્ઞાનકોશ હોવો જરૂરી નથી. તેમાં દરેક મિનિટની વિગતો હોવી જરૂરી નથી.

એફઆઈઆરનું પુરાવા મૂલ્ય

એફઆઈઆર એ પુરાવાનો કોઈ મહત્વનો ભાગ નથી, તે એફઆઈઆર નોંધાવનાર વ્યક્તિના નિવેદનનો વિરોધાભાસ અથવા સમર્થન કરવાના હેતુ માટે એક મહત્વપૂર્ણ પુરાવો છે.

એફઆઈઆરમાં કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવેલ નિવેદનને પ્રવેશમાં ફેરવી શકાય નહીં જ્યારે તે પછીથી તે જ કેસમાં આરોપી બને. એફઆઈઆર નોંધાવનાર વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવેલ નિવેદનનો ઉપયોગ અન્ય સાક્ષીના નિવેદનના વિરોધાભાસ અથવા સમર્થન માટે કરી શકાતો નથી, તે ખૂબ જ મર્યાદિત મૂલ્ય ધરાવે છે તેનો ઉપયોગ ફક્ત એફઆઈઆર નોંધાવનાર વ્યક્તિના વિરોધાભાસી અને સમર્થન પુરાવાના સંદર્ભમાં જ થઈ શકે છે. જો કે, તે કેસમાં પાછળથી આરોપી બનેલા વ્યક્તિના સમર્થન અથવા વિરોધાભાસી નિવેદનનો પણ ઉપયોગ કરી શકાતો નથી.

અંતિમ નોંધો:

1. AIR 1993 SC 2644:1993 Cr LJ 3684.
2. AIR 2006 SC 1322: (2006) 2 SCC 677.
3. AIR 2012 SC 1515 :2012 (3) સ્કેલ 152 : (2012) 4 SCC 1
4. સિદ્ધાર્થ વશિષ્ઠ @ મનુ શર્મા વિરુદ્ધ રાજ્ય (એનસીટી ઓફ દિલ્હી), (2010) 6 એસસીસી
5. AIR 2012 SCC 1552: (2012) 4 SCC 1552
6. (2016) 9 SCC 473:AIR 2016 SC 4136.
7. સ્ટેટ ઓફ અપ વિ ક્રિષ્ના માસ્ટર, AIR 2010 SC 3071