એફઆઈઆરનું પુરાવા મૂલ્ય

એફઆઈઆરનું પુરાવા મૂલ્ય અથવા પુરાવાના કાયદા હેઠળ એફઆઈઆરનું મૂલ્ય

FIR: ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872 ના દૃષ્ટિકોણથી એક નજરમાં

FIR શું છે?
અભિવ્યક્તિ ‘FIR’ એ પ્રથમ માહિતી અહેવાલનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ છે. “પ્રથમ માહિતી” અથવા “પ્રથમ માહિતી અહેવાલ” ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડ, 1973 માં વ્યાખ્યાયિત નથી, પરંતુ આ શબ્દોનો અર્થ હંમેશા Cr.PC ના U/s-154 (1) માં નોંધાયેલી માહિતી તરીકે સમજવામાં આવે છે
તે કોઈને આપવામાં આવેલી માહિતી છે. કોગ્નિઝેબલ ગુનાના કમિશન અથવા શંકાસ્પદ કમિશન અંગે ફરિયાદ અથવા આરોપના સ્વરૂપમાં પોલીસ અધિકારી. એફઆઈઆર એ માહિતી છે જે પોલીસને સમયસર પ્રથમ આપવામાં આવે છે જેના આધારે પોલીસ જાહેરાત રેકોર્ડને પ્રથમ માહિતી તરીકે પસંદ કરી શકે છે [AIR 1975 SC 1453].
એફઆઈઆર એ ફોજદારી કાર્યવાહીનું પ્રથમ પગલું છે જે ગુનેગારની સુનાવણી અને સજા તરફ દોરી જાય છે. તે સૌથી મહત્વપૂર્ણ સહાયક પુરાવા પણ છે જેના આધારે કેસની કાર્યવાહીનું સમગ્ર માળખું બનાવવામાં આવ્યું છે.
એફઆઈઆરનો હેતુ ફોજદારી કાયદાને ગતિમાં લાવવાનો છે. તે પોલીસ સ્ટેશનના ઇન્ચાર્જ પોલીસ અધિકારીને ગુનાની તપાસ શરૂ કરવા અને શક્ય તેટલી વહેલી તકે પુરાવા એકત્રિત કરવા સક્ષમ બનાવે છે. આ રિપોર્ટ કેસનો પાયો બનાવે છે.

એફઆઈઆરનો ઉદ્દેશ્ય :-
એફઆઈઆરની બાબતોનો સારાંશ નીચે મુજબ કરી શકાય છે –
એ) ફોજદારી કાયદાને ગતિમાં મૂકવો.
b) સ્ટેશન પર નોંધાયેલા ગુના વિશે જિલ્લાના મેજિસ્ટ્રેટ અને જિલ્લાની શાંતિ અને સલામતી માટે જવાબદાર જિલ્લા પોલીસ અધિક્ષકને જાણ કરવી.
c) ન્યાયિક અધિકારીઓને જાણ કરવી કે જેમની સમક્ષ આખરે કેસનો પ્રયાસ કરવામાં આવે છે તે ઘટના પછી તુરંત જ બહાર પાડવામાં આવેલ હકીકતો અને જેના આધારે તપાસ શરૂ કરવામાં આવી હતી તે સામગ્રી વિશે.
d) અનુગામી ભિન્નતાઓ અથવા ઉમેરાઓ સામે આરોપીને સુરક્ષિત કરવા.
e) દોષિત પક્ષને શોધી કાઢવા અને લાવવા માટે યોગ્ય પગલાં લેવા માટે કથિત ગુનાહિત પ્રવૃત્તિ વિશે માહિતી મેળવવી.

Cr.PC ની કલમ 154(1):-
(1) કોગ્નિઝેબલ ગુનાને લગતી દરેક માહિતી, જો પોલીસ સ્ટેશનના ઇન્ચાર્જ અધિકારીને મૌખિક રીતે આપવામાં આવે તો —-
i) ઘટાડવામાં આવશે. તેના દ્વારા લખવા માટે અથવા
ii) તેના નિર્દેશન હેઠળ લખવામાં ઘટાડો કરવામાં આવશે
અને
iii) માહિતી આપનારને વાંચવામાં આવશે
(2) આવી દરેક માહિતી, પછી ભલે તે લેખિતમાં આપવામાં આવી હોય અથવા ઉપરોક્ત મુજબ લખવામાં આવી હોય, તે આપનાર વ્યક્તિ દ્વારા સહી કરવામાં આવશે. તે અને
(3) તેનો પદાર્થ રાજ્ય સરકાર જેવા ફોર્મમાં આવા અધિકારી દ્વારા રાખવા માટેના પુસ્તકમાં દાખલ કરવામાં આવશે. આ વતી લખી શકે છે.

FIR u/s-154 Cr.PC રેકોર્ડ કરવા માટે જરૂરી શરતો :-
Cr.PC ની કલમ 154 (1) ના અર્થમાં પ્રથમ માહિતી અહેવાલ તરીકે માહિતીની રચના કરવા માટે નીચેની શરતો સંતોષવી જોઈએ:-
1) તે હોવી જોઈએ કોગ્નિઝેબલ ગુનાને લગતી માહિતી.
2) તે પોલીસ સ્ટેશનના ઈન્ચાર્જ અધિકારીને આપવામાં આવવી જોઈએ.
3) તે લેખિતમાં મૂકવું આવશ્યક છે. જો તે પહેલેથી જ લખાયેલું હોય, તો તે આપનાર વ્યક્તિ દ્વારા તેના પર સહી કરવાની રહેશે.
4) જો તે મૌખિક રીતે બનાવવામાં આવ્યું હોય, તો તેને લેખિતમાં ઉતારવું જોઈએ અને માહિતી આપનારને વાંચવું જોઈએ.
5) માહિતીનો તત્વ નિયત રજીસ્ટર (સામાન્ય ડાયરી અથવા સ્ટેશન ડાયરી) માં દાખલ કરવાનો રહેશે.

આ લેખ ભારતીય પુરાવા અધિનિયમના દૃષ્ટિકોણથી FIRનું મહત્વ ભારપૂર્વક દર્શાવે છે. એફઆઈઆર # એફઆઈઆર—એક જાહેર દસ્તાવેજનું

પુરાવા મૂલ્ય :- એફઆઈઆર એ Cr.PC ના 154 હેઠળ તૈયાર કરાયેલ જાહેર દસ્તાવેજ છે. પુરાવા તરીકે એફઆઈઆરની પ્રમાણિત નકલ આપી શકાય છે. એફઆઈઆરની નકલ કોર્ટના આદેશ હેઠળ જ આરોપીને આપવામાં આવી શકે છે જ્યારે કોર્ટે કેસની નોંધ લીધી હોય અને તે પહેલાં નહીં. પરંતુ આરોપી કોર્ટમાંથી પૂરતી ફી ચૂકવીને એફઆઈઆરની નકલ મેળવી શકે છે. પોલીસ સ્ટેશનના પ્રભારી અધિકારી આરોપીને FIRની નકલ આપવા માટે અધિકૃત નથી. જો તે આમ કરે છે, તો તે પોલીસ અધિનિયમ, 1961 ના U/s-29 માટે જવાબદાર રહેશે. # FIR માં આપેલા નિવેદનો વિશેષાધિકાર પ્રાપ્ત નથી:- FIR માં આપેલા નિવેદનો વિશેષાધિકાર પ્રાપ્ત નથી. તેઓ રોગપ્રતિકારક શક્તિનો આનંદ માણતા નથી. જો એફઆઈઆરમાં આપેલા નિવેદનો બદનક્ષીભર્યા હોવાનું જણાય છે, તો એફઆઈઆર બનાવનાર સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. વિશેષાધિકારનો દાવો કરી શકાય છે જો માહિતી આપનાર આવા નિવેદનને IPCની કલમ 499 ના અપવાદ-8ના કાર્યક્ષેત્ર હેઠળ લાવી શકે તે બતાવવા માટે કે તેણે સદ્ભાવનાથી નિવેદન આપ્યું છે. # સમર્થન અથવા વિરોધાભાસ માટે એફઆઈઆરનો ઉપયોગ:- એફઆઈઆર એ કોઈ સાર્થક પુરાવો નથી. તેનો ઉપયોગ માહિતી આપનારને ભારતીય પુરાવા અધિનિયમના U/s-157ને સમર્થન આપવા અથવા ભારતીય પુરાવા અધિનિયમના U/s-145નો વિરોધાભાસ કરવા માટે થઈ શકે છે, જો માહિતી આપનારને સુનાવણી સમયે સાક્ષી તરીકે બોલાવવામાં આવે. IEA એક્ટની કલમ 157:- સાક્ષીના અગાઉના નિવેદનો એ જ હકીકત તરીકે પછીની જુબાનીને સમર્થન આપવા માટે સાબિત થઈ શકે છે:- સાક્ષીની જુબાનીને સમર્થન આપવા માટે, આવા સાક્ષી દ્વારા અથવા તેના વિશે સમાન હકીકતને લગતું કોઈપણ ભૂતપૂર્વ નિવેદન જ્યારે હકીકત બની હતી, અથવા હકીકતની તપાસ કરવા માટે કાયદેસર રીતે સક્ષમ કોઈપણ સત્તાધિકારી સમક્ષ તે સાબિત થઈ શકે છે. IE અધિનિયમની કલમ 145:- લેખિતમાં અગાઉના નિવેદનોની ઉલટતપાસ:- સાક્ષી દ્વારા લેખિતમાં આપેલા અગાઉના નિવેદનોની ઉલટતપાસ થઈ શકે છે અથવા તેને લેખિતમાં ઘટાડી શકાય છે અને પ્રશ્નમાંની બાબતોને લગતી હોય છે, આવા લખાણ વિના તેને બતાવવામાં આવે છે અથવા સાબિત થાય છે; પરંતુ જો લખાણ દ્વારા તેનો વિરોધ કરવાનો ઈરાદો હોય, તો તેનું ધ્યાન, લેખન સાબિત થાય તે પહેલાં, તેના તે ભાગો તરફ બોલાવવું જોઈએ જેનો ઉપયોગ તેનો વિરોધાભાસ કરવાના હેતુ માટે કરવામાં આવશે. FIR નો ઉપયોગ એફઆઈઆર નોંધાવનાર વ્યક્તિ સિવાયના કોઈપણ સાક્ષીને સમર્થન કે વિરોધ કરવા માટે કરી શકાતો નથી ———– [હસીબ વિ. બિહાર રાજ્ય (1972) 4 SCC 773;















દામોદર પ્રસાદ વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય AIR 1972 SC 622]

FIR નો ઉપયોગ IEAct ના FIR U/s-155(3) નોંધાવનાર વ્યક્તિની ક્રેડિટ પર મહાભિયોગ કરવા માટે બચાવ દ્વારા કરી શકાય છે.
——–[ શંકર વિ. યુપી રાજ્ય . AIR 1975 SC 757]

IEA એક્ટની કલમ 155:- સાક્ષીની મહાભિયોગની ક્રેડિટ:-
સાક્ષીની ક્રેડિટ નીચેની રીતે પ્રતિકૂળ પક્ષ દ્વારા અથવા તેને બોલાવનાર પક્ષ દ્વારા કોર્ટની સંમતિથી મહાભિયોગ થઈ શકે છે:-
1 ) વ્યક્તિઓના પુરાવા દ્વારા જેઓ સાક્ષી આપે છે કે તેઓ, સાક્ષી વિશેના તેમના જ્ઞાનથી, તેને ક્રેડિટ માટે અયોગ્ય માને છે;
2) પુરાવા દ્વારા કે સાક્ષીને લાંચ આપવામાં આવી છે અથવા તેણે લાંચની ઓફર સ્વીકારી છે અથવા તેનો પુરાવો આપવા માટે અન્ય કોઈ ભ્રષ્ટ પ્રલોભન મેળવ્યું છે;
3) તેના પુરાવાના કોઈપણ ભાગ સાથે અસંગત ભૂતપૂર્વ નિવેદનોના પુરાવા દ્વારા જે વિરોધાભાસને પાત્ર છે;

સમજૂતી — બીજા સાક્ષીને ક્રેડિટ માટે અયોગ્ય જાહેર કરનાર સાક્ષી, તેના પરીક્ષક-મુખ્ય, તેની માન્યતાના કારણો આપી શકશે નહીં, પરંતુ તેને ઊલટતપાસમાં તેના કારણો પૂછવામાં આવી શકે છે, અને તે જે જવાબો આપે છે તે આપી શકે છે. જો તેઓ ખોટા હોય, તો પછી તેના પર ખોટા પુરાવા આપવાનો આરોપ મૂકવામાં આવી શકે છે.

એફઆઈઆરનો ઉપયોગ ફક્ત માહિતી આપનારના વિરોધમાં થઈ શકે છે જેણે આઈઈએક્ટની કલમ-145 અને 155 હેઠળ એફઆઈઆર નોંધાવી હતી, પરંતુ અન્ય સાક્ષીઓ નહીં ——– [ નિસાર અલી વિ. યુપી રાજ્ય . 1957 CrLJ 550 SC; અગ્નુ નાગેસિયા વિ. બિહાર રાજ્ય 1956 CrLJ Pg 100 SC]

# આરોપી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલ એફઆઈઆરનું મૂલ્ય:-
જો એફઆઈઆર આરોપી પોતે જ પોલીસને આપે છે, તો તેનો સમર્થન અથવા વિરોધાભાસ માટે ઉપયોગ કરી શકાતો નથી કારણ કે આરોપી ફરિયાદી સાક્ષી તરીકે ઉપયોગ કરી શકાતો નથી અને તે ભાગ્યે જ પોતાને Cr.PC ના U/s-315 બચાવ સાક્ષી બનવાની ઓફર કરશે
જો FIR કબૂલાતની પ્રકૃતિની હોય, તો તે આરોપી-માહિતી આપનાર સામે સાબિત કરી શકાતી નથી. , કારણ કે IEA એક્ટની કલમ 25 મુજબ, પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કરાયેલી કોઈપણ કબૂલાત આરોપી વ્યક્તિ સામે સાબિત કરી શકાતી નથી.
પરંતુ આરોપી દ્વારા કરવામાં આવેલી એફઆઈઆર નીચેના કેસોમાં સુસંગત બને છે:-

(1) આરોપી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી એફઆઈઆર તેના આચરણ તરીકે IEA એક્ટના U/s-8 સંબંધિત હોઈ શકે છે.

વિભાગ.8:- હેતુ, તૈયારી અને અગાઉનું અથવા અનુગામી આચરણ:-
કોઈપણ હકીકત એ સંબંધિત છે જે મુદ્દા અથવા સંબંધિત હકીકતમાં કોઈપણ હકીકત માટે હેતુ અથવા તૈયારી દર્શાવે છે અથવા બનાવે છે.
આવા દાવા અથવા કાર્યવાહીના સંદર્ભમાં, અથવા તેમાંના મુદ્દામાં અથવા તેનાથી સંબંધિત કોઈપણ હકીકતના સંદર્ભમાં, કોઈપણ પક્ષ, અથવા કોઈપણ પક્ષના કોઈપણ એજન્ટનું, કોઈપણ દાવા અથવા કાર્યવાહી માટેનું વર્તન, અને
કોઈપણ વ્યક્તિનું આચરણ કે જેની સામે કોઈપણ કાર્યવાહીનો વિષય છે, તે સંબંધિત છે, જો આવી વર્તણૂક મુદ્દા અથવા સંબંધિત તથ્યની કોઈપણ હકીકતને પ્રભાવિત કરે છે અથવા પ્રભાવિત કરે છે, અને પછી ભલે તે અગાઉનો હતો કે પછીનો હતો.

સમજૂતી 1 .—આ વિભાગમાં “આચાર” શબ્દમાં નિવેદનોનો સમાવેશ થતો નથી, સિવાય કે તે નિવેદનો નિવેદનો સિવાયના અન્ય કૃત્યો સાથે અને સમજાવે; પરંતુ આ સમજૂતી આ કાયદાની અન્ય કોઈપણ કલમ હેઠળ નિવેદનોની સુસંગતતાને અસર કરતી નથી.

સમજૂતી 2. —જ્યારે કોઈપણ વ્યક્તિનું વર્તન સુસંગત હોય, ત્યારે તેને અથવા તેની હાજરી અને સુનાવણીમાં કરવામાં આવેલ કોઈપણ નિવેદન, જે આવા વર્તનને અસર કરે છે, તે સુસંગત છે.

(2) જો આરોપી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલ FIR બિન-કબૂલાતજનક હોય, તો તે ચોક્કસ તથ્યો સંબંધિત IEA કાયદાના U/s-21 ના ​​પ્રવેશ તરીકે આરોપી વિરુદ્ધ પુરાવામાં સ્વીકાર્ય હોઈ શકે છે.
——[ નિસાર અલી વિ. યુપી રાજ્ય 1957 550 SC]

વિભાગ.21:-તેમને બનાવનાર વ્યક્તિઓ વિરુદ્ધ પ્રવેશનો પુરાવો, અને તેમના દ્વારા અથવા તેમના વતી.-
પ્રવેશ સંબંધિત છે અને તે વ્યક્તિ વિરુદ્ધ સાબિત થઈ શકે છે. જે તેમને બનાવે છે, અથવા તેમના હિતમાં પ્રતિનિધિ; પરંતુ તે વ્યક્તિ દ્વારા અથવા તેના વતી સાબિત કરી શકાશે નહીં કે જે તેને બનાવે છે અથવા તેના હિતમાં તેના પ્રતિનિધિ દ્વારા, નીચેના કિસ્સાઓમાં સિવાય : –
(1) પ્રવેશ તે બનાવનાર વ્યક્તિ દ્વારા અથવા તેના વતી સાબિત થઈ શકે છે, જ્યારે તે એવી પ્રકૃતિની કે, જો તેને બનાવનાર વ્યક્તિ મૃત હોય, તો તે કલમ 32 હેઠળ ત્રીજી વ્યક્તિઓ વચ્ચે સંબંધિત હશે.
(2) જ્યારે નિવેદન હોય ત્યારે તે બનાવનાર વ્યક્તિ દ્વારા અથવા તેના વતી પ્રવેશ સાબિત થઈ શકે છે. મન અથવા શરીરની કોઈપણ સ્થિતિના અસ્તિત્વ વિશે, સંબંધિત અથવા મુદ્દામાં, તે સમયે અથવા તે સમયે બનેલ છે જ્યારે આવી મન અથવા શરીરની સ્થિતિ અસ્તિત્વમાં છે, અને તેની સાથે આચરણ સાથે છે જે તેના ખોટાને અસંભવિત બનાવે છે.
(3) એડમિશન બનાવનાર વ્યક્તિ દ્વારા અથવા તેના વતી સાબિત થઈ શકે છે, જો તે એડમિશન તરીકે અન્યથા સંબંધિત હોય.

(3) જો એફઆઈઆર કબૂલાતની પ્રકૃતિની હોય, તો આરોપી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી આવી એફઆઈઆરનો અમુક હિસ્સો તેની વિરુદ્ધ ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે જો તે IEA કાયદાની કલમ 27 ના અર્થમાં હકીકતની શોધ તરફ દોરી જાય છે.
———-[ અગ્નુ નાગેસિયા વિ. બિહાર રાજ્ય 1966 CrLJ 100 SC]

કલમ.27:- આરોપીઓ પાસેથી કેટલી માહિતી પ્રાપ્ત થઈ છે તે સાબિત થઈ શકે છે.-
પૂરી પાડવામાં આવેલ છે કે, જ્યારે કોઈ હકીકતને પોલીસ-અધિકારીની કસ્ટડીમાં કોઈપણ ગુનાના આરોપી વ્યક્તિ પાસેથી મળેલી માહિતીના પરિણામ સ્વરૂપે શોધી કાઢવામાં આવે છે, આવી ઘણી બધી માહિતી, પછી ભલે તે કબૂલાતની રકમ હોય કે ન હોય, જે તેના દ્વારા શોધાયેલ હકીકત સાથે સ્પષ્ટ રીતે સંબંધિત હોય, તે સાબિત થઈ શકે છે. .

# FIR અને મૃત્યુની ઘોષણા:-
બાતમીદારના મૃત્યુના કિસ્સામાં, એફઆઈઆરનો ઉપયોગ પાયાના પુરાવા તરીકે થઈ શકે છે જો તે માહિતી આપનારના મૃત્યુના કારણ અથવા IEA કાયદાની કલમ 32 (1) ના અર્થમાં માહિતી આપનારના મૃત્યુના પરિણામે વ્યવહારના સંજોગો સાથે સંબંધિત હોય.
—–[દામોદર પ્રસાદ વિ. યુપી એઆઈઆર 1975 એસસી 757 રાજ્ય]

સેક.32(1):- એવા કિસ્સાઓ કે જેમાં મૃત વ્યક્તિ અથવા શોધી શકાતી નથી વગેરે દ્વારા સંબંધિત હકીકતનું નિવેદન સંબંધિત છે.- જ્યારે
તે મૃત્યુના કારણને લગતું હોય
.
તે વ્યક્તિનું મૃત્યુ પ્રશ્નમાં આવે છે,
આવા નિવેદનો સંબંધિત છે કે જે વ્યક્તિએ તેમને બનાવ્યા હતા તે સમયે તે મૃત્યુની અપેક્ષા હેઠળ હતી કે ન હતી, અને કાર્યવાહીની પ્રકૃતિ ગમે તે હોઈ શકે જેમાં કારણ તેનું મૃત્યુ પ્રશ્નમાં આવે છે.

અન્ય કોઈ કેસમાં એફઆઈઆરનો સાર્થક પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. મૃતક દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલ FIR એ U/s-32(1) સ્વીકાર્ય છે કારણ કે મૃતક વ્યક્તિના નિવેદન તરીકે વ્યવહારના સંજોગો સંબંધિત છે જેના પરિણામે તેનું મૃત્યુ થયું હતું.
——— કપૂર સિંઘ વિ. સમ્રાટ (AIR 1930 લાહોર 450)

જો પોલીસને રિપોર્ટ નોંધાવ્યા પછી બાતમીદાર તેની ઈજાઓથી મૃત્યુ પામે તો એફઆઈઆરને મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે ગણવામાં આવે છે ——- – મુન્ના રાજા વિ. એમપી રાજ્ય . (AIR 1976 SC 2199) મુન્ના રાજા વિરુદ્ધ એમપી રાજ્યના

કિસ્સામાં . (AIR 1976 SC 2199) મુન્ના રાજા અને ચોટ્ટન પર સેશન્સ જજ, છત્તરપુર દ્વારા 30મી એપ્રિલ 1969ના રોજ સવારે 10 વાગ્યે એક બહાદુર સિંહની હત્યા કરવાના આરોપમાં કેસ ચલાવવામાં આવ્યો હતો. બે આંખના સાક્ષીઓ પ્રતિકૂળ બન્યા હતા અને વિદ્વાન સેશન્સ જજે વિચાર્યું હતું કે તેમની જુબાની પર આધાર રાખવો અસુરક્ષિત છે. આ કેસમાં મૃતક બહાદુર સિંહ દ્વારા ત્રણ મૃત્યુની ઘોષણાઓ કરવામાં આવી હતી અને ફરિયાદ પક્ષે તેમના પર ખૂબ જ ભરોસો રાખ્યો હતો. સેશન્સ કોર્ટ પણ મૃતક બહાદુર સિંહ દ્વારા આપવામાં આવેલા ત્રણ મૃત્યુના ઘોષણાઓથી પ્રભાવિત થઈ હતી, પરંતુ અંતે આરોપીઓને સેશન્સ કોર્ટે નિર્દોષ જાહેર કર્યા હતા. સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે સેશન્સ કોર્ટનો ચુકાદો પેટન્ટની નબળાઈથી પીડાય છે કારણ કે તે ઘટના પછી તરત જ મૃતક દ્વારા કરવામાં આવેલી પ્રારંભિક મૃત્યુની ઘોષણાને સંપૂર્ણપણે અવગણે છે. બીજી મૃત્યુની ઘોષણા એ મૃતક દ્વારા પોલીસ સ્ટેશનમાં દાખલ કરવામાં આવેલી એફઆઈઆર છે. સંભવતઃ સેશન્સ કોર્ટે ધાર્યું હતું કે નિવેદન એફઆઈઆર તરીકે નોંધવામાં આવ્યું હોવાથી, તેને મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે ગણી શકાય નહીં. આવી ધારણાના આધારે સેશન્સ કોર્ટે ભૂલ કરી હતી.



સર્વોચ્ચ અદાલતે એ પણ અવલોકન કર્યું હતું કે પોલીસ સમક્ષ નિવેદન આપ્યા પછી મૃતક બહાદુર સિંહે તેની ઇજાઓથી દમ તોડ્યો હતો અને તેથી નિવેદનને મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે ગણી શકાય અને તે ભારતીય પુરાવા અધિનિયમના U/s-32(1) સ્વીકાર્ય છે.

એવું પણ રાખવામાં આવ્યું હતું કે બહાદુર સિંહ દ્વારા પોલીસ સ્ટેશનમાં FIR દ્વારા નિવેદન આપવામાં આવ્યું હતું. માહિતી રેકોર્ડ કર્યા પછી તપાસ શરૂ કરવામાં આવી હતી અને તેથી તે કહેવું ખોટું છે કે નિવેદન તપાસ અધિકારીને આપવામાં આવ્યું હતું. જે સ્ટેશન હાઉસ ઓફિસરે નિવેદન નોંધ્યું હતું તે નિવેદન નોંધતી વખતે તપાસ અધિકારીની ક્ષમતા ધરાવતું ન હતું.

જો ફરિયાદી કે જેના પર દુષ્કર્મ કરવામાં આવ્યું હતું તેનું મૃત્યુ કુદરતી મૃત્યુ થયું હતું અને તેને થયેલી ઈજાઓને કારણે નહીં, તો કલમ 32(1) લાગુ પડતી નથી. [ઉમરાવ વિ. સ્ટેટ ઑફ એમપી AIR 1961 MP 45]

જ્યારે મૃતક દ્વારા એફઆઈઆર નોંધાવવામાં આવે છે જેમાં સ્પષ્ટપણે આરોપીને સંડોવવામાં આવે છે અને ઘટનાની વિગતો હોય છે, ત્યારે તેનો ઉપયોગ મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે થઈ શકે છે. [પંચમ યાદવા વિ. યુપી રાજ્ય 1994 CrLJ 848 (બધા)]

જો FIR ભર્યા પછી માહિતી આપનાર ગાયબ થઈ જાય અને તેના મૃત્યુનો કોઈ પુરાવો ન હોય, તો તે સ્વીકાર્ય નથી.
ટ્રાયલ દરમિયાન ઇજાગ્રસ્તનું મૃત્યુ થયું હતું. તેમના દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલી એફઆઈઆરને મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે ગણવામાં આવી હતી પરંતુ ફરિયાદ પક્ષે તેમના મૃત્યુનું કારણ અથવા પ્રશ્નમાં મૃત્યુ અને ઇજાઓ વચ્ચેના જોડાણને સ્થાપિત કરવા માટે કોઈ પ્રયાસ કર્યો ન હતો. તેમના મૃત્યુનો સમય અજાણ્યો હતો. એફઆઈઆરમાં નિવેદનને મૃત્યુની ઘોષણા તરીકે સ્વીકાર્ય ન હોવાનું માનવામાં આવ્યું હતું. [સુખર વિ. સ્ટેટ ઑફ યુપી (1999) 9 SCC 507]

સબ-ઇન્સ્પેક્ટર દ્વારા એફઆઇઆરના સ્વરૂપમાં મૃત્યુની ઘોષણા નોંધવામાં આવી હતી પરંતુ ઇજાગ્રસ્ત સભાન હતો કે નહીં તેની અસર ડૉક્ટર દ્વારા પ્રમાણિત કરવામાં આવી ન હતી. મૃતકની સહી કે અંગૂઠાની છાપ પણ લેવામાં આવી ન હતી. એફઆઈઆરમાં મૃત્યુની ઘોષણા અત્યંત શંકાસ્પદ માનવામાં આવી હતી. [મણિરામ વિ. સ્ટેટ ઑફ એમપી AIR 1994 SC 840]

# માહિતી આપનારનું મૃત્યુ અને એફઆઈઆરનું મૂલ્ય:- એવો
કોઈ કાયદો નથી કે જે માહિતી આપનારના મૃત્યુ પર એફઆઈઆરને ધ્યાનમાં ન લઈ શકે. માહિતી આપનારના મૃત્યુ પર એફઆઈઆર કાઢી શકાતી નથી. તપાસ દરમિયાન ફરિયાદ પક્ષ દ્વારા એકત્રિત કરવામાં આવેલા પુરાવાના આધારે કેસ સાબિત કરવાની જરૂર છે. એફઆઈઆર એ કોઈ કેસમાં પુરાવા નથી, તે માત્ર પોલીસ રેકોર્ડ સાથેની માહિતી આપનારનો ટુકડો છે જેનાથી સિસ્ટમ ગતિમાં આવે છે.

જો ફરિયાદીની તપાસ કરવામાં આવે તો જ એફઆઈઆરનો ઉપયોગ સમર્થન અથવા વિરોધાભાસ માટે થાય છે. એવા કિસ્સામાં કે જ્યાં પ્રથમ માહિતી આપનારનું કોર્ટમાં જુબાની આપી શકે તે પહેલાં મૃત્યુ થયું હોય, વ્યક્તિ દ્વારા તેની સામગ્રીને સમર્થન આપવાનો અથવા તેનો વિરોધાભાસ કરવાનો હેતુ શક્ય નથી. આ જોતાં, આરોપી પ્રથમ બાતમીદારની ઉલટતપાસ કરી શક્યો ન હતો અને કોર્ટમાં રજૂ કરાયેલા પુરાવાના અન્ય ટુકડાઓ જોઈ શકાય છે. એફઆઈઆર એ પુરાવાનો નોંધપાત્ર ભાગ ન હોવાથી, તેની ફરિયાદના કેસ પર કોઈ અસર થવી જોઈએ નહીં, કારણ કે તેના સમાવિષ્ટો તેના મૃત્યુને કારણે જે વ્યક્તિએ તે આપ્યા છે તેના દ્વારા સાબિત નથી. [EJGoud અને અન્ય વિ. સ્ટેટ ઓફ એપી 2004 (2) ALD (CRL)241 (AP)]

હકીરત સિંહ વિ. પંજાબ રાજ્ય [AIR 1997 SC 323]ના કેસમાં, સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું કે બિન-પરીક્ષા ફરિયાદી તેના મૃત્યુના કારણે ફરિયાદી કેસમાં પોતાની રીતે તથ્યવાદી હોઈ શકે નહીં અને તે દરેક કેસની હકીકતો પર નિર્ભર રહેશે. જો કોર્ટમાં સાક્ષીઓ દ્વારા જાહેર કરવામાં આવેલી પ્રોસિક્યુશન સ્ટોરી એફઆઈઆરની સામગ્રી સાથે સીધી રીતે વિરોધાભાસી હોય, તો તેની એક અસર થઈ શકે છે અને બીજી બાજુ જો ટ્રાયલ દરમિયાન એફઆઈઆરની સામગ્રી પુરાવા સાથે સુસંગત હોય, તો તે તમામ હોઈ શકે છે. એક સાથે એક અલગ અસર.

# કોર્ટમાં રજૂ કરાયેલ એફઆઈઆર અને વાસ્તવિક પુરાવા વચ્ચેનો તફાવત:-
જો એફઆઈઆર અને કોર્ટમાં વર્ણવેલ સંસ્કરણ વચ્ચે તફાવત હોય, તો તે કોર્ટ માટે હંમેશા ગંભીર શંકાનો વિષય છે. જો એફઆઈઆરમાં અમુક મહત્વપૂર્ણ તથ્યોનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો ન હોય અને તે પછીથી કોર્ટમાં પુરાવા તરીકે લાવવામાં આવે, તો કોર્ટ પુરાવાના તે ભાગને અસ્વીકાર કરવામાં યોગ્ય રહેશે.
એફઆઈઆરમાં દર્શાવેલ નિવેદન અને નજરે જોનારા સાક્ષીઓના પુરાવામાં દેખાતા નિવેદનો વચ્ચે નાની-મોટી વિસંગતતાઓને કારણે કોઈ પરિણામ નથી.

જો એફઆઈઆરમાં જણાવેલ તથ્યો અફવાઓ પર આધારિત હોય, તો તેમાં જોવા મળતી વિસંગતતાઓને વધુ મહત્વ આપી શકાય નહીં. એફઆઈઆરમાં ઉલ્લેખિત નિવેદનો જે ઉતાવળના સંજોગોમાં અને સાચા તથ્યોની યોગ્ય જાણકારી વિના ઘણા કિસ્સાઓમાં આપવામાં આવે છે, તેની ખૂબ સંક્ષિપ્ત સમીક્ષા કરવી જોઈએ નહીં.

# સંરક્ષણ અને FIR ની ઊલટતપાસ:-
ઊલટતપાસ કરતા પહેલા મૂળ ફરિયાદ અને FIR નો કાળજીપૂર્વક અભ્યાસ કરવો પડે છે. ઊલટતપાસના હેતુ માટે એફઆઈઆરના નીચેના મુદ્દાઓની સંપૂર્ણ તપાસ કરવી આવશ્યક છે:-
i) પોલીસ અધિકારીને એફઆઈઆર નોંધાવવાની તારીખ અને સમય
ii) ફરિયાદીનું નામ
iii) ફરિયાદ નોંધનાર પોલીસ અધિકારીનું નામ
iv ) પોલીસ સ્ટેશનમાંથી મેજિસ્ટ્રેટને FIR મોકલવાની તારીખ અને સમય v) મેજિસ્ટ્રેટ
દ્વારા FIR મેળવવાની તારીખ અને સમય


ઉલટતપાસ દરમિયાન બચાવ સંજોગો અનુસાર કેસની પ્રકૃતિ અને તથ્યો બદલાઈ શકે છે. ઉલટતપાસ દરમિયાન સંરક્ષણ દ્વારા નીચેના મુદ્દાઓની કાળજીપૂર્વક તપાસ કરવી પડશે :-
1) ફરિયાદ દાખલ કરવામાં વિલંબ
2) એફઆઈઆર નોંધવામાં વિલંબ
3) પોલીસ અધિકારી દ્વારા મેજિસ્ટ્રેટને એફઆઈઆર મોકલવામાં વિલંબ
4) એફઆઈઆર રેકોર્ડ કરવી અસમર્થ પોલીસ અધિકારી દ્વારા
5) FIR માહિતી આપનાર દ્વારા સહી કરેલ હોય
6) FIR ટેલિફોન અથવા ટેલિગ્રામ સંદેશાઓના આધારે નોંધાયેલ
7) FIR નો તત્વ સામાન્ય ડાયરીમાં દાખલ કરેલ હોય કે કેમ
8) પોલીસ અધિકારીને આપવામાં આવેલ મૂળ માહિતી દબાવી દેવામાં આવી છે કે કેમ કે નહીં
9) પોલીસ અધિકારીએ તપાસ શરૂ કર્યા પછી એફઆઈઆર નોંધી કે કેમ
10) આરોપી વ્યક્તિઓ અને સાક્ષીઓના નામ, ઘટના સ્થળ વગેરેની બાદબાકી
11) એફઆઈઆર અસ્પષ્ટ હતી કે કેમ
12) એફઆઈઆર અને રજૂ કરાયેલા પુરાવા વચ્ચે કોઈ ગંભીર વિસંગતતા કોર્ટમાં સાક્ષીઓ દ્વારા
13) એફઆઈઆરમાં માહિતી આપનારના નિવેદન અને કોર્ટમાં આપેલા નિવેદનમાં વિરોધાભાસ

# એફઆઈઆરની સાબિતી
a) એફઆઈઆર એક દસ્તાવેજ છે અને તેને અન્ય દસ્તાવેજોની જેમ સાબિત કરવું પડશે.
b) ટ્રાયલ દરમિયાન માહિતી આપનારને કોર્ટમાં રજૂ કરવામાં આવવો જોઈએ અને ફરિયાદ પક્ષ દ્વારા તેની તપાસ કરવી જોઈએ અને બચાવ પક્ષ દ્વારા તેની ઊલટતપાસ કરવી જોઈએ.
c) FIR ને પ્રદર્શન તરીકે ચિહ્નિત કરવી જોઈએ.
d) જ્યારે FIR બનાવનારની કોર્ટમાં તપાસ કરવામાં આવે છે, પરંતુ આવી FIR ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ અનુસાર ફરિયાદ પક્ષ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવતી નથી, ત્યારે કોર્ટને FIR પર આધાર રાખવાથી મનાઈ કરવામાં આવે છે.
[ દામોદર પ્રસાદ ચંદ્રિકા પ્રસાદ અને અન્ય વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય AIR 1972 SC 622]


# બચાવની સંમતિથી પુરાવામાં સ્વીકારવામાં આવેલી એફઆઈઆર ફરિયાદી પુરાવાનો ભાગ બને છે:-
તે સ્થાયી કાયદો છે કે એફઆઈઆર એ સાર્થક પુરાવા નથી. તેનો ઉપયોગ ફક્ત નિર્માતા સાથે વિરોધાભાસ કરવા અથવા તેના પુરાવાને સમર્થન આપવા માટે અને એ પણ બતાવવા માટે થઈ શકે છે કે આરોપીની સૂચિતાર્થ પછીનો વિચાર ન હતો. મલકિયાત સિંહ વિ. પંજાબ રાજ્ય
[1991 SCC (ક્રિમિનલ)976] ના કેસમાં , બચાવની સંમતિથી પ્રથમ માહિતી આપનારની તપાસ કરવામાં આવી હતી અને એફઆઈઆર ભારતીય કલમ 11 હેઠળ ફરિયાદ પક્ષના પુરાવાનો ભાગ બની હતી. પુરાવા અધિનિયમ કલમ 6 સાથે વાંચો. આવી એફઆઈઆરમાં દર્શાવેલ હકીકતો કે PW4 બોલવાની સ્થિતિમાં નહોતું, તેનો ઉપયોગ માત્ર પ્રારંભિક માહિતીના પુનઃપ્રાપ્તિ તરીકે ઈશ્યૂમાં અસ્તિત્વમાં રહેલી તથ્યોની અગાઉની સ્થિતિના સંબંધિત તથ્ય તરીકે કરવામાં આવશે. નિષ્કર્ષ:-


એવું રજુ કરી શકાય કે પુરાવાના કાયદાના દૃષ્ટિકોણથી, દરેક ફોજદારી મુકદ્દમામાં એફઆઈઆરની મહત્વની ભૂમિકા હોય છે. એફઆઈઆર, સમયની પ્રથમ માહિતી હોવાને કારણે, કોઈપણ ફોજદારી અજમાયશમાં પુરાવાનો એક મૂલ્યવાન ભાગ છે કાં તો પુરાવાને સમર્થન આપવા માટે અથવા સાક્ષીઓના વિરોધાભાસ માટે. તેથી, તે જરૂરી છે કે એફઆઈઆર તમામ સંજોગોમાં નોંધવામાં આવે, ખાસ કરીને જ્યાં વ્યક્તિ કોઈ ચોક્કસ ગુના સામે એફઆઈઆર નોંધાવવા પોલીસ સ્ટેશનમાં આવી હોય. જો એફઆઈઆર યોગ્ય રીતે નોંધવામાં આવે છે, તો તે ફોજદારી કેસમાં મૂલ્યવાન પુરાવા પ્રદાન કરી શકે છે. જેમ જેમ કોઈ વ્યક્તિને ગુનો થયો હોવાની જાણ થાય કે તરત જ આવી માહિતી પોલીસમાં નોંધાવવી જોઈએ. ગુનાઓ અટકાવવા અને સમાજમાં કાયદો અને વ્યવસ્થાની જાળવણી ઉપરાંત, એફઆઈઆર પણ ફોજદારી સુનાવણીના સફળ નિષ્કર્ષ તરફ દોરી શકે છે.