ટોર્ટ શું છે?

પરિચય

ટોર્ટ શબ્દ ફ્રેન્ચ ભાષામાંથી આવ્યો છે. તે અંગ્રેજી શબ્દ “ખોટા” અને રોમાનિયન કાયદાના શબ્દ “ડેલિક્ટ” ની સમકક્ષ છે. તે મધ્યયુગીન લેટિન શબ્દ “ટોર્ટમ” પરથી ઉતરી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે “ખોટું” અથવા “ઈજા” જે પોતે જૂના લેટિન શબ્દ “ટોર્કેરે” પરથી વિકસાવવામાં આવી હતી જેનો અર્થ થાય છે “ટ્વિસ્ટ કરવું”. તે ફરજનો ભંગ છે જે નાગરિક ખોટા સમાન છે. ટોર્ટ ત્યારે થાય છે જ્યારે વ્યક્તિની અન્ય પ્રત્યેની ફરજને અસર થાય છે, જે વ્યક્તિ ટોર્ટ કરે છે તેને ટોર્ટફીઝર અથવા ખોટું કરનાર કહેવામાં આવે છે. અને જ્યાં બહુવિધ વ્યક્તિઓ સામેલ હોય, તો તેમને સંયુક્ત ટોર્ટફેસર કહેવામાં આવે છે . તેમના ખોટા કાર્યોને કઠોર કૃત્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને તેઓ સંયુક્ત રીતે અથવા વ્યક્તિગત રીતે દાવો કરી શકે છે. ટોર્ટ્સના કાયદાનો મુખ્ય ઉદ્દેશ પીડિતોને વળતર આપવાનો છે.

મર્યાદા અધિનિયમ, 1963 ની કલમ 2(m) , નાગરિક ખોટા તરીકે ટોર્ટને સંબોધે છે જે ફક્ત કરારનો ભંગ અથવા વિશ્વાસનો ભંગ નથી.

વિવિધ વિચારકો દ્વારા વ્યાખ્યાઓ

જ્હોન સૅલ્મોન્ડના જણાવ્યા મુજબ, તે ટોર્ટને માત્ર એક નાગરિક ખોટું તરીકે સંબોધે છે જેમાં ઉપાયના સ્વરૂપમાં અપ્રમાણિત નુકસાન (તે નુકસાન કે જેના માટે કોઈ નિશ્ચિત રકમ નથી) છે અને જે ફક્ત કરારનો ભંગ અથવા વિશ્વાસનો ભંગ નથી અથવા માત્ર ન્યાયી અને નિષ્પક્ષ જવાબદારીનો ભંગ.

રિચાર્ડ ડીએન વિનફિલ્ડના જણાવ્યા મુજબ, કાયદા દ્વારા પ્રાથમિક રીતે નિર્ધારિત ફરજના ભંગથી ટોર્ટિયસ જવાબદારી ઉદ્દભવે છે, આ ફરજ સામાન્ય રીતે અન્ય લોકો પ્રત્યે હોય છે અને તેનો ભંગ અપ્રમાણિત નુકસાન માટે કાર્યવાહી દ્વારા નિવારણ કરી શકાય છે.

ફ્રેઝરના મતે, ટોર્ટ એ ઇજાગ્રસ્ત પક્ષના દાવા પર વળતરનો અધિકાર આપતી ખાનગી વ્યક્તિના ભાડાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે. 

ટોર્ટના ઉદ્દેશ્યો

1. વિવાદ માટે પક્ષકારો વચ્ચેના અધિકારો નક્કી કરવા.
2. નુક્શાનનો આદેશ આપીને એટલે કે નુકસાનને ચાલુ રાખવા કે પુનરાવર્તન અટકાવવા.
3. કાયદા દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત દરેક વ્યક્તિના ચોક્કસ અધિકારો એટલે કે વ્યક્તિની પ્રતિષ્ઠાનું રક્ષણ કરવું.
4. કોઈની મિલકત તેના હકના માલિકને પુનઃસ્થાપિત કરવી એટલે કે જ્યાં મિલકત તેના હકના માલિક પાસેથી ખોટી રીતે છીનવી લેવામાં આવી હોય.

ટોર્ટના આવશ્યક તત્વો

ત્રણ આવશ્યક તત્વો જે ટોર્ટ બનાવે છે તે છે,

1. ખોટું કાર્ય અથવા અવગણના, અને
2. કાયદા દ્વારા લાદવામાં આવેલ ફરજ.
3. અધિનિયમ કાનૂની અથવા વાસ્તવિક નુકસાનને જન્મ આપવો જોઈએ, અને

તે એવી પ્રકૃતિનું હોવું જોઈએ કે તે નુકસાન માટે કાર્યવાહીના સ્વરૂપમાં કાનૂની ઉપાયને જન્મ આપે.

રોંગફુલ એક્ટ શું છે?

ખોટું કાર્ય નૈતિક રીતે ખોટું અથવા કાયદેસર રીતે ખોટું હોઈ શકે છે અને તે બંને એક જ સમયે હોઈ શકે છે.

કાયદેસર ખોટું કૃત્ય એ છે જે વ્યક્તિના કાનૂની અધિકારને અસર કરે છે, ખોટું કૃત્ય કાયદા દ્વારા માન્ય હોવું જોઈએ, કાનૂની ખોટું કૃત્ય બનવા માટે તે કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરતું હોવું જોઈએ. જે કૃત્ય પ્રથમ દ્રષ્ટીએ (પ્રથમ છાપના આધારે) નિર્દોષ લાગે છે તે પણ અન્ય કોઈના કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે, ઇન્યુએન્ડો (જ્યાં કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા નિવેદન કહેવામાં આવે છે જે પ્રથમ દૃષ્ટિએ નિર્દોષ હોઈ શકે છે પરંતુ તેનો ગૌણ અર્થ પણ હોઈ શકે છે જે નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. લોકોની નજરમાં બીજાની પ્રતિષ્ઠા અથવા આવી માહિતી જાણનાર વ્યક્તિ) તેનું ઉદાહરણ છે.ટોર્ટ માટેની જવાબદારી ત્યારે ઊભી થાય છે જ્યારે ખોટા કૃત્યની ફરિયાદ કાનૂની ખાનગી અધિકારના ઉલ્લંઘન અથવા ભંગ અથવા કાનૂની ફરજના ઉલ્લંઘનના પ્રમાણમાં થાય છે. એટલે કે જો કોઈ વ્યક્તિને બીજા દ્વારા મતદાન કરતા અટકાવવામાં આવે, પછી ભલે તે જે ઉમેદવારને મત આપવા જઈ રહ્યો હોય, તે જીતી જાય, તો તેના મત આપવાના કાયદાકીય અધિકારનું ઉલ્લંઘન થયું છે.

ઉદાહરણ તરીકે, જો કોઈ વ્યક્તિ જેનો ધર્મ તેને માંસાહારી ખોરાક ખાવાની મંજૂરી આપતો નથી, તો પણ તે ખાય છે, તો તે નૈતિક રીતે ખોટો હશે પરંતુ કાયદાકીય રીતે ખોટો નથી. અને જો કોઈ વ્યક્તિ જેનો ધર્મ તેને અથવા તેણીને માંસાહારી ખાવાની મંજૂરી આપતો નથી અને તે અથવા તેણી કડકપણે અનુસરે છે કે ધર્મ કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા બળજબરીથી ખવડાવવામાં આવે છે, તો તે વ્યક્તિ દ્વારા અન્ય વ્યક્તિને તે ખાવા માટે દબાણ કરવું તે કાયદેસર ખોટું છે. ખોરાક જે તે અથવા તેણી ખાવા માંગતો નથી.

કાયદા દ્વારા લાદવામાં આવેલી ફરજ શું છે?

કાળજીની ફરજ એ છે જે દરેક વ્યક્તિ પર લાદવામાં આવે છે અને તેને વાજબી સંભાળના ધોરણની જરૂર હોય છે જે તે અન્ય લોકો માટે હાનિકારક તરીકે જોઈ શકે છે. તેથી, કાયદા દ્વારા લાદવામાં આવેલી ફરજ એ એક ફરજ છે જે ભારતીય અદાલતોમાં કાયદેસર રીતે લાગુ કરી શકાય છે.

કાનૂની નુકસાન શું છે?

નુકસાનનો શાબ્દિક અર્થ- નુકસાનકારક અસર કરવી.

“નુકસાન” શબ્દ ઘણીવાર “નુકસાન” શબ્દ સાથે મૂંઝવણમાં આવે છે, જ્યારે તે સમાન દેખાઈ શકે છે, તેના જુદા જુદા અર્થો છે અને એકબીજાથી નોંધપાત્ર રીતે અલગ છે, “નુકસાન” એ વળતર માટે માંગવામાં આવેલ વળતરનો સંદર્ભ આપે છે, જ્યારે “નુકસાન” વાસ્તવિકતાનો સંદર્ભ આપે છે. નુકસાન અથવા ઈજા.

વિષયના કાર્યક્ષેત્રમાં

ટોર્ટની રચનામાં બીજું મહત્વનું ઘટક કાનૂની નુકસાન છે. કોર્ટમાં ટોર્ટ માટેની કાર્યવાહી સાબિત કરવા માટે, વાદીએ સાબિત કરવું પડશે કે ત્યાં કોઈ ખોટું કૃત્ય અથવા કોઈ કૃત્ય અથવા અવગણના થઈ છે જેના પરિણામે કાનૂની ફરજનો ભંગ થયો છે અથવા કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન થયું છે. તેથી, વ્યક્તિના કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન હોવું જોઈએ અને જો કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન ન થયું હોય તો ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ કોઈ કાર્યવાહી થઈ શકે નહીં. જો કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન થયું હોય, તો વાદીને કોઈ નુકસાન થયું હોય કે ન થયું હોય તે જ કાર્યવાહીને પાત્ર છે. આ મેક્સિમ દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં આવે છે, “ઇન્જુરિયા સાઇન ડૅમ્નો” જ્યાં   ‘ઇન્જુરિયા’ એ  “વ્યક્તિના કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન” અને ‘ ડેનમ’ શબ્દનો ઉલ્લેખ કરે છે.  જેનો અર્થ થાય છે “તે વ્યક્તિને નોંધપાત્ર નુકસાન, નુકસાન અથવા નુકસાન”. ‘સાઇન’ શબ્દનો અર્થ “વિના” થાય છે. જો કે, જો કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન ન થયું હોય, તો પ્રતિવાદી દ્વારા વાદીને થયેલા નુકસાન, નુકસાન અથવા નુકસાન છતાં કોર્ટમાં કોઈ કાર્યવાહી કરી શકાતી નથી.

દ્રષ્ટાંત :- A એક સફળ શાળા ચલાવે છે, 5 મહિના પછી નજીકમાં બીજી શાળા ખુલે છે જેના કારણે તેને વ્યવસાયમાં ભારે નુકસાન થયું હતું, અહીં તેને કોઈ કાનૂની નુકસાન થયું નથી પરંતુ માત્ર વ્યવસાયિક મૂલ્યની દ્રષ્ટિએ નુકસાન થયું છે તેથી તે દાવો કરી શકતો નથી. કોઈપણ પ્રકારના નુકસાન માટે સ્પર્ધક શાળા ( ગ્લુસેસ્ટર ગ્રામર સ્કૂલ કેસ (1410) YB 11 Hen IV 27 ના કિસ્સામાં સમાન ).

કાનૂની નુકસાનનું વાસ્તવિક મહત્વ બે મહત્તમ દ્વારા દર્શાવવામાં આવ્યું છે:

• ઈન્જુરિયા સાઈન ડામ્નો, અને

• ડેમનમ સાઈન ઈન્જરિયા.

ઈન્જુરિયા સાઈન ડેમ્નો એટલે નુકસાન વિના ઈજા. આવા નુકસાન ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ કાર્યવાહીપાત્ર છે. તે ત્યારે થાય છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને વાસ્તવિક નુકસાનને બદલે કાનૂની નુકસાન થાય છે, એટલે કે તેના કાનૂની અધિકારનું કોઈ અન્ય વ્યક્તિ દ્વારા ઉલ્લંઘન કરવામાં આવે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, આ કોઈ વાસ્તવિક નુકસાન સહન કર્યા વિના વ્યક્તિના સંપૂર્ણ ખાનગી અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે.

આનું ઉદાહરણ એશબી વિ. વ્હાઇટ (1703) 92 ER 126 નો લેન્ડમાર્ક કેસ હોઈ શકે છે, જ્યાં શ્રી એશ્બી, વાદી, કોન્સ્ટેબલ શ્રી વ્હાઇટ દ્વારા મતદાન કરતા અટકાવવામાં આવ્યા હતા. આ રુ લે મૂળભૂત રીતે જૂના મેક્સિમ ” Ubi jus ibi remedium ” પર આધારિત છે જેનો અનુવાદ “જ્યાં અધિકાર છે, ત્યાં ઉપાય હશે.”

ભારતીય સંદર્ભમાં બીજું ઉદાહરણ આનો હશે,

ભીમ સિંહ વિ. જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્ય , જ્યાંતે વાદી સંસદના સભ્ય હતા અને પોલીસ કોન્સ્ટેબલ દ્વારા તેને વિધાનસભા ચૂંટણીના પરિસરમાં પ્રવેશવાની મંજૂરી આપવામાં આવી ન હતી, તેથી તેના કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન કરવામાં આવ્યું હતું.

ડેમનમ સાઈન ઈન્જરિયા જ્યારે ઈજા વિના નુકસાનમાં અનુવાદ કરે છે, અહીં અસરગ્રસ્ત પક્ષને નુકસાન થાય છે જે ભૌતિક પણ હોઈ શકે છે પરંતુ તેમના કાનૂની અધિકારોનું કોઈ ઉલ્લંઘન થતું નથી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તેનો અર્થ એ છે કે કાનૂની અધિકારના કોઈપણ ઉલ્લંઘન વિના પક્ષને વાસ્તવિક અને નોંધપાત્ર નુકસાનની ઘટના. અહીં કોઈ કાર્યવાહી વાદીના હાથમાં નથી કારણ કે કાનૂની અધિકારનું કોઈ ઉલ્લંઘન નથી.

ઈન્જુરીયા સાઈન ડેમ્નો અને ડેમ્નમ સાઈન ઈન્જુરીયા વચ્ચેનો તફાવત

(1) એક તરફ, એટલે કે ઈન્જ્યુરિયા સાઈન ડૅમ્નોના કિસ્સામાં વાદીના ભાગ પર કોઈ શારીરિક નુકસાન અથવા વાસ્તવિક નુકસાન નથી, જ્યારે બીજી તરફ ડેમમ સાઈન ઈન્જરિયાના કિસ્સામાં વાસ્તવિક નુકસાન અને નુકસાન છે. વાદીની.

(2) બીજું, ઈન્જ્યુરિયા સાઈન ડેમ્નોના કિસ્સામાં, પક્ષકારોને તેમના કાનૂની અધિકારોના ઉલ્લંઘનનો ભોગ બનવું પડે છે, જ્યારે ડેમ્નમ સાઈન ઈન્જરિયાના કિસ્સામાં, કોઈ કાનૂની અધિકારનું ઉલ્લંઘન થતું નથી.

(3) ત્રીજું, ઈન્જુરિયા સાઈન ડેમ્નો કોર્ટમાં કાર્યવાહીપાત્ર છે જ્યારે ડેમ્નમ સાઈન ઈન્જુરિયા કોર્ટમાં કાર્યવાહીપાત્ર નથી.

(4) ચોથું, ઈન્જુરિયા સાઈન ડૅમ્નો કાનૂની ભૂલો સાથે ડીલ કરે છે જ્યારે ડેમનમ સાઈન ઈન્જુરિયા નૈતિક ભૂલો સાથે વ્યવહાર કરે છે.

ટોર્ટ અને અન્ય ભૂલો

ટોર્ટ અને અપરાધ – પ્રતિષ્ઠિત

(1) ટોર્ટ મૂળભૂત રીતે એક ખાનગી ખોટું છે, એટલે કે તે વ્યક્તિના અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે , બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તે વ્યક્તિગત અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે. જ્યારે ગુનો જાહેર ખોટો છે, એટલે કે સમગ્ર વિશ્વ અને રાજ્યની વિરુદ્ધ છે, તે વ્યક્તિત્વમાં અધિકારોનું ઉલ્લંઘન છે , બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તે જાહેર અધિકારોનું ઉલ્લંઘન છે.

(2) ટોર્ટના કાયદાના કિસ્સામાં ઉપાય નુકસાનીના સ્વરૂપમાં છે, જ્યારે ગુનાના કિસ્સામાં, તે સજાની દ્રષ્ટિએ છે.

(3) ટોર્ટના કિસ્સામાં, દાવો દાખલ કરવામાં આવે છે. જ્યારે, ગુનાના કિસ્સામાં ફરિયાદ દાખલ કરવામાં આવે છે.

(4) ટોર્ટ્સનો કાયદો એ બિનકોડીફાઇડ કાયદો છે જ્યારે ગુનાઓનો કાયદો કોડીફાઇડ કાયદો છે.

(5) ટોર્ટમાં, ઇરાદો મહત્વપૂર્ણ છે પરંતુ તમામ કેસોમાં નહીં, જ્યારે ફોજદારી કાયદાના કિસ્સામાં ઇરાદા એ ગુનાનું જડ છે.

ઉદાહરણ: આનું એક સારું ઉદાહરણ એસોલ્ટ હોઈ શકે છે, જ્યાં જે પક્ષ પર હુમલો કરવામાં આવ્યો છે તે વ્યક્તિ કે જેણે તેની પર હુમલો કર્યો છે તેની સામે આરોપો લાવી શકે છે. ઉપરાંત તે અથવા તેણી ટોર્ટ કાયદા હેઠળ સિવિલ કોર્ટમાં નુકસાન માટે દાવો કરી શકે છે.

ટોર્ટ્સ અને કરારનો ભંગ – વિશિષ્ટ

(1) ટોર્ટના કિસ્સામાં ફરજ કાયદા દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે, જ્યારે કરારના કિસ્સામાં ફરજ સામેલ પક્ષકારો દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે.

(2) અત્યાચારના કિસ્સામાં, ફરજ સમાજમાં દરેક પ્રત્યેની છે, જ્યારે કરારના કિસ્સામાં, ફરજ માત્ર ચોક્કસ વ્યક્તિઓ પ્રત્યે છે.

(3) ટોર્ટના કિસ્સામાં ઉદ્દેશ્યને ઘણીવાર ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે, જ્યારે, કરારના કિસ્સામાં, હેતુ અપ્રસ્તુત હોય છે.

(4) ટોર્ટના કિસ્સામાં નુકસાન અલગ-અલગ સંજોગોમાં અલગ-અલગ હોય છે, જ્યારે કોન્ટ્રાક્ટના કિસ્સામાં, નુકસાની વિલક્ષણ સ્વરૂપમાં થયેલા નુકસાનના વળતરના સ્વરૂપમાં હોય છે.

(5) ટોર્ટના કિસ્સામાં, કેટલાક કિસ્સાઓમાં ઇરાદાને ધ્યાનમાં લેવામાં આવે છે, જ્યારે, કરારના ભંગના કિસ્સામાં, ઇરાદો અપ્રસ્તુત છે.

ઉદાહરણ : એક પિતા કે જેઓ તેમના સગીર પુત્રની સારવાર માટે સર્જનની નોકરી કરે છે અને જો સર્જનની બેદરકારીથી તેમનો પુત્ર ઘાયલ થાય છે. અહીં પિતા કરારના ભંગ માટે સર્જન પર પણ દાવો કરી શકે છે, કારણ કે સગીર પુત્ર અને સર્જન વચ્ચે કોઈ કરાર નથી, સગીર પુત્ર સર્જન પર (બેદરકારી સમાન કૃત્ય માટે) કેસ કરી શકે છે અને તે પણ મૂકી શકે છે. સર્જન પર આરોપ મૂકે છે પરંતુ તે કરારના ભંગ માટે દાવો કરી શકે નહીં.

ટોર્ટ્સ અને વિશ્વાસનો ભંગ – વિશિષ્ટ

(1) ટોર્ટના કિસ્સામાં, વળતર અનલિક્વિડેટેડ નુકસાનીના સ્વરૂપમાં છે, જ્યારે, ટ્રસ્ટના ભંગના કિસ્સામાં, વળતર ફડચામાં નુકસાનના સ્વરૂપમાં છે.

2 _ _

(3) ટ્રસ્ટના કાયદાને મિલકતના કાયદાના વિભાજન તરીકે ગણવામાં આવે છે, જ્યારે, ટોર્ટના કાયદાને મિલકતના કાયદાના વિભાજન તરીકે ગણવામાં આવતો નથી.

લિક્વિડેટેડ નુકસાન વિ અનલિક્વિડેટેડ નુકસાની

આ બંને નુકસાન વાદીઓને વળતર મેળવવાના અધિકારને મજબૂત બનાવે છે. લિક્વિડેટેડ નુકસાની, એક તરફ, તેમના વળતરની રકમ નિશ્ચિત હોય છે જ્યારે બીજી તરફ, અપ્રચલિત નુકસાનની કોઈ અગાઉની નિશ્ચિત રકમ હોતી નથી, તે પ્રતિવાદી દ્વારા કરવામાં આવેલા ગુનાની તીવ્રતા સાથે બદલાય છે.

ફડચામાં થયેલા નુકસાનના કિસ્સામાં વળતરની રકમની હદ પૂર્વનિર્ધારિત હોય છે જ્યારે અપ્રમાણિત નુકસાનના કિસ્સામાં મહત્તમ વળતર મેળવવા માટે વાદીએ તેને થયેલા નુકસાનની હદ સાબિત કરવાની હોય છે.

કપરી જવાબદારી અને માનસિક તત્વ

જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ અથવા વ્યક્તિ અન્ય વ્યક્તિની મિલકત, પ્રતિષ્ઠા, તેના જીવન, વગેરેને કોઈ ઈજા પહોંચાડે છે ત્યારે કઠોર જવાબદારી ઊભી થાય છે. તે નાગરિક સ્વભાવની છે અને જે ઈરાદાને કારણે આવી ઈજા થઈ હોય તે જરૂરી હોઈ શકે અથવા ન પણ હોય, એટલે કે, ટોર્ટ્સના કાયદામાં મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં તે ઇરાદાપૂર્વક અથવા અકસ્માત દ્વારા થયું હતું કે કેમ તે કોઈ વાંધો નથી. મહત્વની બાબત એ છે કે વ્યક્તિની કઠોર જવાબદારી નક્કી કરવા માટે માનસિક તત્વને શોધી કાઢવું, અને ઇરાદાના આધારે, ટોર્ટ કાં તો ઇરાદાપૂર્વકનો ત્રાસ અથવા અજાણતાં ત્રાસ હોઈ શકે છે.

• ઇરાદાપૂર્વક ટોર્ટ

ઇરાદાપૂર્વકનો ટોર્ટ એ છે જેમાં અત્યાચાર એ કૃત્યના પરિણામની સંપૂર્ણ જાણકારી સાથે આવો ત્રાસ આપવાના માનસિક ઇરાદા સાથે કરવામાં આવે છે. ઈરાદાપૂર્વકનું ટોર્ટ કરવા માટે દૂષિત ઈરાદો હોવો જરૂરી છે.

ઇરાદાપૂર્વકના ટોર્ટ્સ છે –

• બેટરી.
• હુમલો.
• ખોટી કેદ.
• જમીન પર અતિક્રમણ, વગેરે.

• અજાણતા ટોર્ટ

અજાણતાં ત્રાસ સામાન્ય રીતે અકસ્માતે અથવા પ્રતિવાદી દ્વારા ભૂલથી વાદીને આવા કૃત્ય કરવા તરફના કોઈપણ દ્વેષપૂર્ણ (દુષ્ટ અથવા ખોટા) ઈરાદા વિના થાય છે. આ સામાન્ય રીતે સંભાળની ફરજના ભંગ માટે પ્રતિબદ્ધ છે જે સામાન્ય સંજોગોમાં વાજબી માનવીએ ધ્યાનમાં લીધું હશે. બેદરકારી ( કોઈ બાબતની યોગ્ય કાળજી લેવામાં નિષ્ફળતા) આ પ્રકારના ટોર્ટનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.

નાગરિક ખોટા તરીકે બેદરકારીનું સૌથી સામાન્ય ઉદાહરણ સરકી જવાના અને પડી જવાના બેદરકારીના ટોર્ટ કિસ્સાઓ હોઈ શકે છે જે ત્યારે થઈ શકે છે જ્યારે કોઈ જગ્યાનો માલિક તેની મિલકતના ફ્લોરની વાજબી કાળજી લેવામાં નિષ્ફળ જાય છે આમ બેદરકારીપૂર્વક ફ્લોર પર પાણી છોડી દે છે. જે વ્યક્તિ તેના પરિસરમાં પ્રવેશ કરે છે તેને નુકસાન પહોંચાડે છે. અહીં, જગ્યાના માલિકે મુલાકાતીઓને નુકસાન પહોંચાડવાનો બિલકુલ ઈરાદો નહોતો પણ તેની બેદરકારીને કારણે આવું પરિણામ આવ્યું.

ઇરાદા અને હેતુની સુસંગતતા

સામાન્ય રીતે, ઉદ્દેશ્ય એ કૃત્ય કરતી વખતે વ્યક્તિના મનમાં ઉદ્દેશ્ય અથવા હેતુ સાથેની મનની સ્થિતિ છે. જ્યારે એક તરફ, હેતુ એ અંતિમ વસ્તુ છે જેના માટે કૃત્ય કરવામાં આવે છે, ઇરાદો કૃત્યના તાત્કાલિક હેતુને દર્શાવે છે. હવે પ્રશ્ન એ ઊભો થાય છે કે આ માનસિક તત્ત્વો કપરી જવાબદારી નક્કી કરવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવે છે કે નહીં? ફોજદારી કાયદામાં માનસિક તત્વની વિભાવના વ્યક્તિની જવાબદારીની ભૂમિકા નક્કી કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે પરંતુ યાતનાના કાયદાના કિસ્સામાં, માનસિક તત્વ સામાન્ય રીતે મહત્વની ભૂમિકા ભજવતું નથી, કારણ કે કેટલાક અત્યાચારો એવા હોય છે કે જે આચરણ વિના આચરવામાં આવે છે. તેમને કરવાનો ઈરાદો અને જે વ્યક્તિ હજુ પણ આ અપરાધો કરે છે તે હજુ પણ તેના માટે જવાબદાર છે, જેમ કે બેદરકારીના કિસ્સામાં,

ભારતમાં ટોર્ટ્સના કાયદાની સ્થિતિ

• ભારતમાં, ટોર્ટ્સના કાયદાનો ખ્યાલ બ્રિટિશરો પાસેથી સ્વતંત્રતા મેળવ્યો તે પહેલાથી જ છે . સંસ્કૃત શબ્દ “જિમ્હા” નો ઉપયોગ હિંદુ કાયદામાં “કપટી આચરણ માટે કઠોર” ના અર્થમાં થતો હતો, આ શબ્દનો શાબ્દિક અર્થ “કુટિલ” થાય છે. હિંદુ અને મુસ્લિમ કાયદાઓમાં અમુક અયોગ્ય કૃત્યો માટે વળતરની ખાતરી આપવામાં આવી હતી. પરંતુ આજે પણ, આધુનિક ભારતમાં, ટોર્ટ્સનો કાયદો મુખ્યત્વે અંગ્રેજી કાયદો છે જેનું મૂળ ઇંગ્લેન્ડના સામાન્ય કાયદાના સિદ્ધાંતોને આભારી છે.

• જો કે ભારતીય અદાલતોમાં, કોઈપણ અંગ્રેજી કાયદો લાગુ કરતાં પહેલાં, તે ભારતીય સમાજના દૃષ્ટિકોણમાં લાગુ થશે કે નહીં તેની પ્રથમ અવગણના કરવામાં આવે છે. આથી ભારતમાં ટોર્ટ્સનો કાયદો હજુ પણ બિનકોડીફાઈડ છે (જે કોર્ટના નિર્ણયો અથવા રિવાજો જેવા સ્ત્રોતોમાંથી ઉદ્ભવ્યો છે) અને હજુ પણ ઈંગ્લેન્ડના સામાન્ય કાયદા પર આધારિત છે.
• ટોર્ટ્સનો કાયદો ભારતમાં અવિકસિત છે કારણ કે આપણા રાષ્ટ્રમાં તેના અસ્તિત્વ વિશે ઘણી બધી અજાણતા હોવાને કારણે મોટાભાગના લોકો આ વિશે બિલકુલ જાણતા નથી, બીજી બાબત એ છે કે દરેક વ્યક્તિ વકીલ અને કોર્ટની પ્રક્રિયા પરવડી શકે તેમ નથી. -કામ જે ઘણો સમય લે છે અને સાથે સાથે ઘણા પૈસા પણ લે છે.
• હજુ પણ ભારતીય અદાલતોમાં ટોર્ટ્સનો કાયદો મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે કારણ કે બદનક્ષી, બેદરકારી વગેરેના અવારનવાર કેસો થાય છે.

નિષ્કર્ષ

ઉપરથી તે ખૂબ જ સારી રીતે સ્થાપિત કરી શકાય છે કે, ટોર્ટ એ નાગરિક ખોટું છે જે ત્યારે થાય છે જ્યારે એક વ્યક્તિ બીજાના કાનૂની અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરે છે. અને માનસિક તત્વની વિભાવના ચોક્કસ ટોર્ટમાં સુસંગત હોઈ શકે છે અથવા ન પણ હોઈ શકે કારણ કે તે નક્કી કરવા માટે, આપણે સૌપ્રથમ વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલા ટોર્ટની પ્રકૃતિને જાણવી પડશે. તે ઇરાદાપૂર્વક કરી શકાય છે જેમ કે બેટરીના કિસ્સામાં, તેમજ આકસ્મિક રીતે બેદરકારીના કિસ્સામાં ચોક્કસ કૃત્યો કરીને અથવા અકસ્માત દ્વારા આવું કૃત્ય કરવાના ઇરાદા વિના. ટોર્ટના કાયદાની સ્થિતિ એટલી સારી નથી કારણ કે ઘણા લોકો હજુ પણ તેમની પાસેના અધિકારોથી વાકેફ નથી જેનું કારણ એ છે કે લોકોમાં જાગૃતિનો અભાવ છે,

ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ સામાન્ય સંરક્ષણ

પરિચય

જ્યારે પણ પ્રતિવાદી સામે ટોર્ટ કમિશન માટે કેસ લાવવામાં આવે છે અને તે ખોટાના તમામ આવશ્યક તત્વો હાજર હોય છે, ત્યારે પ્રતિવાદી તેના માટે જવાબદાર રહેશે. આવા કિસ્સાઓમાં પણ, પ્રતિવાદી ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ ઉપલબ્ધ બચાવની અરજી લઈને તેની જવાબદારી ટાળી શકે છે. 

કેટલાક સંરક્ષણ ખાસ કરીને કેટલાક ગુનાઓ સાથે સંબંધિત છે. બદનક્ષીના કિસ્સામાં, ઉપલબ્ધ સંરક્ષણો વાજબી ટિપ્પણી, વિશેષાધિકારો અને વાજબીપણું વગેરે છે.

ચાલો જોઈએ કે ટોર્ટના કાયદા હેઠળ વ્યક્તિ માટે આ સંરક્ષણ શું ઉપલબ્ધ છે અને કેટલાક મહત્વપૂર્ણ કેસોની સાથે તેની દલીલ કેવી રીતે કરી શકાય છે.

સામાન્ય સંરક્ષણનો અર્થ 

જ્યારે વાદી પ્રતિવાદી વિરુદ્ધ તેના દ્વારા કરાયેલા ત્રાસ માટે કાર્યવાહી કરે છે, ત્યારે તે તેના માટે જવાબદાર ગણાશે, જો તે ખોટા માટે જરૂરી તમામ આવશ્યક ઘટકો હાજર હોય. પરંતુ તેની પાસે કેટલાક સંરક્ષણો ઉપલબ્ધ છે જેનો ઉપયોગ કરીને તે ખોટી પ્રતિબદ્ધતાને કારણે ઊભી થતી જવાબદારીમાંથી પોતાને મુક્ત કરી શકે છે. ટોર્ટના કાયદામાં  આને ‘ સામાન્ય સંરક્ષણ ‘ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

ઉપલબ્ધ સંરક્ષણ નીચે પ્રમાણે આપવામાં આવે છે:

• વોલેન્ટી નોન-ફિટ ઇજા અથવા ‘સંમતિ’નો બચાવ

• ખોટું કરનાર વાદી છે
• અનિવાર્ય અકસ્માત
• ભગવાનનું કાર્ય
• ખાનગી સંરક્ષણ
• ભૂલ
• આવશ્યકતા
• વૈધાનિક સત્તા

વોલેન્ટી નોન ફીટ ઇજા

જો વાદીને સ્વેચ્છાએ કોઈ નુકસાન થાય છે, તો તેની પાસે ટોર્ટના કાયદા હેઠળ તેનો કોઈ ઉપાય નથી અને તેને તે અંગે ફરિયાદ કરવાની મંજૂરી નથી. આ બચાવ પાછળનું કારણ એ છે કે કોઈ પણ વ્યક્તિ એવો અધિકાર લાગુ કરી શકતો નથી કે જેને તેણે સ્વેચ્છાએ છોડી દીધો હોય અથવા માફ કર્યો હોય. નુકસાન સહન કરવાની સંમતિ વ્યક્ત અથવા ગર્ભિત હોઈ શકે છે. 

સંરક્ષણના કેટલાક ઉદાહરણો છે:

• જ્યારે તમે જાતે કોઈને તમારા ઘરે બોલાવો છો ત્યારે તમે તમારા અતિથિઓ પર ગુનાખોરી માટે દાવો કરી શકતા નથી; 
• જો તમે સર્જીકલ ઓપરેશન માટે સંમત થયા હોવ તો તમે તેના માટે સર્જન પર દાવો કરી શકતા નથી; અને
• જો તમે એવી કોઈ વસ્તુના પ્રકાશન માટે સંમત થાઓ છો જેના વિશે તમે જાણતા હતા, તો તમે તેના પર બદનક્ષીનો દાવો કરી શકતા નથી.
• રમતોમાં ખેલાડી રમત દરમિયાન કોઈપણ નુકસાન સહન કરવા માટે તૈયાર હોવાનું માનવામાં આવે છે.
• ક્રિકેટની રમતમાં દર્શકને થયેલા કોઈપણ નુકસાન માટે વળતરનો દાવો કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવશે નહીં.

સંરક્ષણ ઉપલબ્ધ થવા માટે અધિનિયમ જે સંમતિ આપવામાં આવી છે તેની મર્યાદાથી આગળ વધવું જોઈએ નહીં.

હલ્વમાં . બ્રુકલેન્ડ ઓટો રેસિંગ ક્લબ [1], વાદી કાર રેસિંગ ઇવેન્ટનો દર્શક હતો અને જે ટ્રેક પર રેસ ચાલી રહી હતી તે પ્રતિવાદીનો હતો. રેસ દરમિયાન બે કાર ટકરાઈ હતી અને તેમાંથી એક કાર રેસ જોઈ રહેલા લોકો વચ્ચે પટકાઈ હતી. ફરિયાદીને ઇજા થઇ હતી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે વાદીએ જાણી જોઈને રેસ જોવાનું જોખમ લીધું હતું. તે એક પ્રકારની ઈજા છે જે ઘટનાને જોનાર કોઈપણ વ્યક્તિ દ્વારા અનુમાન કરી શકાય છે. આ કેસમાં પ્રતિવાદી જવાબદાર ન હતો.

પદ્માવતી વિ. દુગ્ગનિકા [2] માં , જીપના ડ્રાઇવરે જીપમાં પેટ્રોલ ભરવા માટે લીધો હતો. બે અજાણ્યા શખ્સોએ જીપમાં લિફ્ટ લીધી હતી. જમણા વ્હીલમાં કોઈ સમસ્યાને કારણે જીપ નીચે પડી ગઈ હતી. લિફ્ટ લેનાર બે અજાણ્યા લોકો જીપમાંથી નીચે પટકાયા હતા અને તેઓને થોડી ઈજાઓ થઈ હતી જેના કારણે એક વ્યક્તિનું મોત નીપજ્યું હતું. 

આ કેસમાંથી જે તારણો બહાર આવ્યા છે તે છે:

• ડ્રાઇવરના માસ્ટરને જવાબદાર ઠેરવી શકાય નહીં કારણ કે તે એકદમ અકસ્માતનો કેસ હતો અને અજાણ્યા લોકો સ્વેચ્છાએ વાહનમાં ચડી ગયા હતા.
• વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજાનો સિદ્ધાંત  અહીં લાગુ હતો.

વૂલ્ડ્રિજ વિ. સુમનર [3] માં , એક વાદી એરેનાની સીમા પર ઉભા રહીને કેટલીક તસવીરો લઈ રહ્યો હતો. પ્રતિવાદીનો ઘોડો વાદી તરફ ઝપટમાં આવ્યો જેના કારણે તે ગભરાઈ ગયો અને ઘોડાના કોર્સમાં પડી ગયો અને ગંભીર રીતે ઘાયલ થયો. પ્રતિવાદીઓ આ કેસમાં જવાબદાર ન હતા કારણ કે તેઓએ યોગ્ય કાળજી અને સાવચેતી રાખી હતી. 

થોમસ વિ. ક્વાર્ટરમેઈન [4] ના કિસ્સામાં , વાદી પ્રતિવાદીની દારૂની ભઠ્ઠીમાં કર્મચારી હતો. તે પાણીની ઉકળતી ટાંકીમાંથી ઢાંકણ દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યો હતો. ઢાંકણને મારવામાં આવ્યો હતો તેથી વાદીએ તે ઢાંકણને દૂર કરવા માટે વધારાની ખેંચ લાગુ કરવી પડી હતી. વધારાના પુલ દ્વારા પેદા થયેલા બળે તેને બીજા કન્ટેનરમાં ફેંકી દીધો જેમાં સ્કેલ્ડિંગ લિક્વિડ હતું અને આ ઘટનાને કારણે તેને કેટલીક ગંભીર ઈજાઓ થઈ. પ્રતિવાદી જવાબદાર ન હતો કારણ કે તેને ભય દેખાતો હતો અને વાદીએ સ્વેચ્છાએ કંઈક કર્યું જેના કારણે તેને ઈજા થઈ. 

ઇલોટ વિ. વિલ્કેસ [5] માં , પ્રતિવાદીની જમીન પર હાજર સ્પ્રિંગ ગનને કારણે એક પેસેન્જર ઘાયલ થયો હતો. તેણે જાણી જોઈને જોખમ ઉઠાવ્યું અને પછી તેના માટે ઈજાઓ થઈ. આ કાર્યવાહી કરવા યોગ્ય ન હતું અને કેસમાં પ્રતિવાદી જવાબદાર ન હતો. 

તેવી જ રીતે, જો તમારી પાસે તમારા ઘરમાં ભયંકર કૂતરો છે અથવા તમે સીમાઓ પર કાચના ટુકડાઓ તોડી નાખ્યા છે, તો આ બધું કાર્યવાહી કરવા યોગ્ય નથી અને આ સંરક્ષણ હેઠળ આવરી લેવામાં આવતું નથી. 

સંમતિ મફત હોવી જોઈએ

• આ બચાવ ઉપલબ્ધ થવા માટે તે દર્શાવવું અગત્યનું છે કે વાદીની સંમતિ મુક્તપણે આપવામાં આવી હતી. 
• જો સંમતિ કોઈ મજબૂરી હેઠળ અથવા છેતરપિંડી દ્વારા મેળવવામાં આવી હોય, તો તે સારો બચાવ નથી. 
• પ્રતિવાદી દ્વારા કરવામાં આવેલ કૃત્ય માટે સંમતિ આપવી આવશ્યક છે.
• ઉદાહરણ તરીકે, જો તમે કોઈને તમારા ઘરે રાત્રિભોજન માટે આમંત્રિત કરો છો અને તે પરવાનગી વિના તમારા બેડરૂમમાં પ્રવેશ કરે છે તો તે ગુના માટે જવાબદાર રહેશે.

લક્ષ્મી રાજન વિ. મલાર હોસ્પિટલ [6] ના કિસ્સામાં , 40 વર્ષની પરિણીત મહિલાએ તેના સ્તનમાં એક ગઠ્ઠો જોયો પરંતુ આ પીડા તેના ગર્ભાશયને અસર કરતી નથી. ઓપરેશન બાદ તેણે જોયું કે તેનું ગર્ભાશય કોઈ પણ કારણ વગર કાઢી નાખવામાં આવ્યું છે. આ કૃત્ય માટે હોસ્પિટલ સત્તાવાળાઓ જવાબદાર હતા. ઓપરેશન માટે દર્દીની સંમતિ ગર્ભાશયને દૂર કરવા માટે નહીં. 

• જો કોઈ વ્યક્તિ સંમતિ આપવાની સ્થિતિમાં ન હોય તો તેના વાલીની સંમતિ પૂરતી છે. 

છેતરપિંડી દ્વારા મેળવેલ સંમતિ

• છેતરપિંડી દ્વારા મેળવેલી સંમતિ વાસ્તવિક સંમતિ નથી અને તે સારા બચાવ તરીકે સેવા આપતી નથી. 

હેગાર્ટી વિ. શાઇન [7] માં , એવું માનવામાં આવતું હતું કે સંમતિને ક્ષીણ કરવા માટે માત્ર હકીકતોને છુપાવવાને છેતરપિંડી તરીકે ગણવામાં આવતું નથી. અહીં, વાદીના પ્રેમીએ તેણીને કોઈ વેનેરીયલ બિમારીથી ચેપ લગાવ્યો હતો અને તેણીએ તેની સામે હુમલો કરવા માટે કાર્યવાહી કરી હતી. આ કાર્યવાહી એ આધાર પર નિષ્ફળ ગઈ કે હકીકતોની માત્ર જાહેરાત એ છેતરપિંડી સમાન નથી જે સિદ્ધાંત એક્સ ટર્પી કોઝ નોન ઓરીટ્યુર એક્ટિયો એટલે કે કોઈ ક્રિયા અનૈતિક કારણથી ઊભી થતી નથી.

• કેટલાક ફોજદારી કેસોમાં, માત્ર રજૂઆત એ સંમતિ સૂચિત કરતું નથી જો તે છેતરપિંડી દ્વારા લેવામાં આવ્યું હોય જેણે પીડિતના મનમાં ભૂલ પ્રેરિત કરી હોય જેથી કૃત્યની વાસ્તવિક પ્રકૃતિ જાણી શકાય.
• જો છેતરપિંડી દ્વારા પ્રેરિત ભૂલ અધિનિયમના વાસ્તવિક સ્વરૂપ વિશે કોઈ ખોટી છાપ ઊભી કરતી નથી, તો તેને સંમતિને નુકસાન પહોંચાડનાર તત્વ તરીકે ગણી શકાય નહીં.

આર. વિ. વિલિયમ્સ [8] માં , એક સંગીત શિક્ષકને 16 વર્ષની છોકરી પર બળાત્કાર કરવા માટે દોષિત ઠરાવવામાં આવ્યો હતો કે તે તેના ગળાને સુધારવા અને તેનો અવાજ વધારવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. અહીં, છોકરીએ તેની સાથે કરેલા કૃત્યના સ્વભાવને ગેરસમજ કર્યો અને તેણીએ તેનો અવાજ સુધારવા માટે સર્જિકલ ઓપરેશન માનીને આ કૃત્ય માટે સંમતિ આપી.

આર. વિ. ક્લેરેન્સ [૯] માં , જ્યારે તેની પત્ની સાથેના સંભોગથી તેણીને વેનેરીલ રોગનો ચેપ લાગ્યો ત્યારે પતિ ગુના માટે જવાબદાર ન હતો. આ મામલામાં પતિ તેની પત્નીને આ અંગે જાણ કરવામાં નિષ્ફળ ગયો હતો. અહીં, પત્ની એ ચોક્કસ કૃત્યની પ્રકૃતિથી સંપૂર્ણપણે વાકેફ હતી અને તે માત્ર તેના પરિણામો છે જેનાથી તે અજાણ હતી. 

મજબૂરી હેઠળ મેળવેલ સંમતિ

• જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ સ્વતંત્ર ઇચ્છા વિના અથવા કોઈ મજબૂરી હેઠળ કોઈ કાર્ય માટે સંમતિ આપે છે ત્યારે કોઈ સંમતિ નથી.
• તે એવા કિસ્સાઓમાં પણ લાગુ પડે છે કે જ્યાં સંમતિ આપનાર વ્યક્તિને નિર્ણય લેવાની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા નથી.
• આ પરિસ્થિતિ સામાન્ય રીતે માસ્ટર-નોકરના સંબંધમાં ઊભી થાય છે જ્યાં નોકરને તેના માલિક જે કરવાનું કહે છે તે બધું કરવા માટે ફરજ પાડવામાં આવે છે.
• આમ, આ મેક્સિમ વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઈજાની કોઈ લાગુ પડતી નથી , જ્યારે કોઈ નોકર પોતાની ઈચ્છા વગર કોઈ કામ કરવાની ફરજ પાડે છે. 
• પરંતુ, જો તે પોતે કોઈ મજબૂરી વગર કંઈક કરે તો તેને સંમતિના આ બચાવ સાથે મળી શકે છે.

માત્ર જ્ઞાન એ સંમતિ સૂચિત કરતું નથી

આ મેક્સિમને લાગુ કરવા માટે, નીચેની આવશ્યકતાઓ હાજર હોવી જરૂરી છે:

• વાદી જોખમની હાજરી વિશે જાણતા હતા.
• તેને આ વિશેની જાણકારી હતી અને જાણી જોઈને નુકસાન સહન કરવા માટે સંમત થયા હતા.

બોવોટર વિ. રાઉલી રેજીસ કોર્પોરેશન [૧૦] ના કિસ્સામાં , એક કાર્ટ-ડ્રાઈવરને ઘોડો ચલાવવા માટે કહેવામાં આવ્યું હતું જે બંનેની જાણમાં બોલ્ટ કરવા માટે જવાબદાર હતું. ડ્રાઇવર તે ઘોડાને બહાર કાઢવા તૈયાર ન હતો, પરંતુ તેણે તે કર્યું કારણ કે તેના માલિકે આવું કરવાનું કહ્યું. ઘોડો, પછી બોલ્ટ અને ફરિયાદીને ઇજાઓ થઈ. અહીં, વાદી પુનઃપ્રાપ્ત કરવાનો હકદાર હતો.

સ્મિથ વિ. બેકર [૧૧] માં , વાદી ખડકો કાપવાના હેતુ માટે ડ્રીલ પર કામ કરવા માટે નોકરીદાતા હતા. તેના માથાને વટાવીને ક્રેનનો ઉપયોગ કરીને કેટલાક પથ્થરોને એક બાજુથી બીજી તરફ પહોંચાડવામાં આવી રહ્યા હતા. તે કામમાં વ્યસ્ત હતો અને અચાનક તેના માથા પર પથ્થર પડતા તેને ઈજા થઈ હતી. આરોપીઓએ તેને જાણ કરી ન હોવાથી તેઓ બેદરકારી દાખવતા હતા. અદાલતે જણાવ્યું હતું કે જોખમની માત્ર જાણકારીનો અર્થ એ નથી કે તેણે જોખમ લેવા સંમતિ આપી છે, તેથી, પ્રતિવાદીઓ આ માટે જવાબદાર હતા. મેક્સિમ વોલેન્ટી નોન ફીટ ઇજા લાગુ પડતી નથી. 

પરંતુ, જો કોઈ કામદાર તેના એમ્પ્લોયરની સૂચનાઓની અવગણના કરે છે અને તેથી તેને ઈજા થાય છે, તો આવા કિસ્સાઓમાં આ મહત્તમ લાગુ પડે છે.

ડૅન વિ. હેમિલ્ટન [૧૨] માં , એક મહિલાએ જાણ્યા પછી પણ કે ડ્રાઈવર નશામાં હતો અન્ય કોઈ વાહનને બદલે કારમાં મુસાફરી કરવાનું પસંદ કર્યું. ડ્રાઇવરની બેદરકારીને કારણે અકસ્માત સર્જાયો હતો જેમાં ડ્રાઇવરનું મોત નીપજ્યું હતું અને મુસાફરને ઇજા પહોંચી હતી. મહિલા મુસાફરે ઇજાઓ માટે ડ્રાઇવરના પ્રતિનિધિઓ સામે કાર્યવાહી કરી હતી જેમણે વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજાના બચાવની વિનંતી કરી હતી પરંતુ દાવો નકારી કાઢવામાં આવ્યો હતો અને મહિલા મુસાફર વળતર મેળવવા માટે હકદાર હતી. આ કિસ્સામાં આ મેક્સિમ ધ્યાનમાં લેવામાં આવ્યો ન હતો કારણ કે ડ્રાઇવરનું નશાનું સ્તર એટલું ઊંચું ન હતું કે તે સ્પષ્ટ થાય કે લિફ્ટ લેવું એ સ્પષ્ટ જોખમ માટે સંમતિ તરીકે ગણી શકાય.

આ નિર્ણયની વિવિધ આધારો પર ટીકા કરવામાં આવી હતી કારણ કે અદાલતે કેસનો નિર્ણય કરતી વખતે ફાળો આપનાર બેદરકારીને ધ્યાનમાં લીધી ન હતી પરંતુ તેમ ન કરવા પાછળનું અદાલતનું કારણ એ છે કે તેની દલીલ કરવામાં આવી ન હતી તેથી તેને ધ્યાનમાં લેવામાં આવ્યો ન હતો.

જો કોઈ વ્યક્તિ તે જ ડ્રાઈવર સાથે ફરી મુસાફરી કરે તો ડ્રાઈવરની ભૂતકાળની બેદરકારીભરી પ્રવૃત્તિઓ તેને આ ઉપાયથી વંચિત રાખતી નથી. 

પ્રતિવાદીની બેદરકારી

આ બચાવ મેળવવા માટે પ્રતિવાદી બેદરકાર ન હોય તે જરૂરી છે. જો વાદી કેટલાક જોખમ માટે સંમતિ આપે છે તો એવું માનવામાં આવે છે કે પ્રતિવાદી જવાબદાર રહેશે નહીં. 

ઉદાહરણ તરીકે, જ્યારે કોઈ સર્જીકલ ઓપરેશન માટે સંમતિ આપે છે અને તે નિષ્ફળ જાય છે તો વાદીને દાવો દાખલ કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી પરંતુ જો સર્જનની બેદરકારીને કારણે તે અસફળ બને છે તો આવા કિસ્સાઓમાં તે વળતરનો દાવો કરવા માટે હકદાર બનશે.

સ્લેટર વિ. ક્લે ક્રોસ કંપની લિમિટેડ [૧૩] માં , પ્રતિવાદીના નોકરની બેદરકારીભરી વર્તણૂકને કારણે વાદીને ઈજાઓ થઈ હતી જ્યારે તેણી પ્રતિવાદીઓની માલિકીની સુરંગ સાથે ચાલી રહી હતી. કંપની જાણતી હતી કે ટનલનો ઉપયોગ લોકો દ્વારા કરવામાં આવે છે અને તેણે તેના ડ્રાઇવરોને સૂચના આપી હતી કે તેઓ જ્યારે પણ ટનલમાં પ્રવેશે ત્યારે હોર્ન આપવા અને ધીમેથી વાહન ચલાવવા. પરંતુ ડ્રાઈવર તેમ કરવામાં નિષ્ફળ ગયો હતો. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે પ્રતિવાદીઓ અકસ્માત માટે જવાબદાર છે.

સિદ્ધાંતના અવકાશ પર મર્યાદાઓ

મેક્સિમ વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજાના અવકાશને નીચેના કેસોમાં ઘટાડવામાં આવ્યો છે:

• • બચાવ કેસો

• અનફેર કોન્ટ્રાક્ટ ટર્મ્સ એક્ટ, 1977

આ કિસ્સાઓમાં, વાદીએ સ્વૈચ્છિક રીતે કંઈક કર્યું હોય તો પણ તેને ‘સંમતિ’ એટલે કે વોલેન્ટી નોન-ફિટ ઈજાના બચાવ સાથે મળી શકતો નથી .

બચાવ કેસો

• જ્યારે વાદી સ્વૈચ્છિક રીતે પ્રતિવાદી દ્વારા ઉભા કરાયેલા જોખમમાંથી કોઈને બચાવવા આવે છે ત્યારે આવા કિસ્સાઓમાં વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઈજાનો બચાવ પ્રતિવાદીને ઉપલબ્ધ રહેશે નહીં.

હેન્સ વિ. હાર્વુડ [14] માં , પ્રતિવાદીઓના નોકર જાહેર શેરીમાં બે અડ્યા વિનાના ઘોડા છોડી ગયા હતા. એક છોકરાએ ઘોડાઓ પર પથ્થર ફેંક્યો જેના કારણે તેઓ બોલ્ટ થયા અને એક મહિલા અને રસ્તા પરના અન્ય લોકો માટે જોખમ ઊભું કર્યું. તેથી, એક કોન્સ્ટેબલ તેમની સુરક્ષા માટે આગળ આવ્યો અને આમ કરતી વખતે તેને ઈજાઓ થઈ. આ એક બચાવ કેસ હોવાથી વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઈજાનો બચાવ ઉપલબ્ધ ન હતો અને પ્રતિવાદીઓને જવાબદાર ગણવામાં આવ્યા હતા.

જો કે, જો કોઈ વ્યક્તિ સ્વેચ્છાએ એવા ઘોડાને રોકવાનો પ્રયાસ કરે છે જે કોઈ ભય પેદા કરતું નથી, તો તેને કોઈ ઉપાય મળશે નહીં. 

વેગનર વિ. ઇન્ટરનેશનલ રેલ્વે [15] ના કિસ્સામાં , પ્રતિવાદીઓની બેદરકારીને કારણે રેલ્વે મુસાફરને ચાલતી ટ્રેનમાંથી ફેંકી દેવામાં આવ્યો હતો. તેનો એક મિત્ર તેના મિત્રને શોધવા માટે, ટ્રેન ઉભી રહી ગયા પછી નીચે ઉતરી ગયો, પરંતુ તે પછી સંપૂર્ણ અંધકાર હોવાથી તે પગ મૂકવાનું ચૂકી ગયો અને પુલ પરથી નીચે પડી ગયો અને તેને કેટલીક ગંભીર ઈજાઓ થઈ. રેલ્વે કંપની જવાબદાર હતી કારણ કે તે બચાવનો કેસ હતો.

બેકર વિ. TE હોપકિન્સ એન્ડ સન [16] માં , એમ્પ્લોયરની બેદરકારીને કારણે, પેટ્રોલ પંપનો કૂવો ઝેરી ધુમાડાથી ભરાઈ ગયો હતો. ડો. બેકરને મદદ કરવા માટે બોલાવવામાં આવ્યા હતા પરંતુ તે જોખમી હોવાથી તેમને કૂવામાં પ્રવેશવા પર પ્રતિબંધ હતો. તે હજુ પણ કૂવામાં ફસાયેલા બે કામદારોને બચાવવા અંદર ગયો હતો. ડૉક્ટર પોતે ધુમાડાથી કાબુ મેળવ્યો હતો અને પછી તેને હોસ્પિટલમાં લઈ જવામાં આવ્યો હતો જ્યાં તેને મૃત જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે પ્રતિવાદીઓ સામે દાવો દાખલ કરવામાં આવ્યો, ત્યારે તેઓએ સંમતિના બચાવની વિનંતી કરી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે આ કેસમાં બચાવની દલીલ કરી શકાતી નથી અને આ રીતે, પ્રતિવાદીઓને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.

• જો A B માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને તે જાણે છે કે વ્યક્તિ C B ને બચાવવા આવે તેવી શક્યતા છે. તો A B અને C બંને માટે જવાબદાર રહેશે. તેમાંથી દરેક સ્વતંત્ર રીતે તેના માટે કાર્યવાહી કરી શકે છે. 
• જો કોઈ વ્યક્તિ જાણી જોઈને પોતાના માટે જોખમ ઊભું કરે છે અને તે જાણે છે કે તેને કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા બચાવી લેવામાં આવશે, તો તે બચાવકર્તા માટે જવાબદાર છે. 

હાયટ્ટ વિ. ગ્રેટ વેસ્ટર્ન રેલ્વે કો . [17], પ્રતિવાદીની કારને આગમાંથી બચાવતી વખતે વાદી ઘાયલ થયો હતો જે પ્રતિવાદીઓની બેદરકારીને કારણે લાગી હતી. વાદીના કૃત્યો વ્યાજબી જણાતા હતા અને આ કેસમાં પ્રતિવાદીને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.

અયોગ્ય કરારની શરતો અધિનિયમ, 1977 (ઇંગ્લેન્ડ)

અયોગ્ય કરારની શરતો અધિનિયમ, 1977 , વ્યક્તિના કરારમાં તેની બેદરકારીના પરિણામે તેની જવાબદારીને બાકાત રાખવાના અધિકારને મર્યાદિત કરે છે. 

બેદરકારી જવાબદારી

• પેટા-કલમ 1 કરાર કરીને અથવા નોટિસ આપીને બેદરકારીના પરિણામે મૃત્યુ અથવા વ્યક્તિગત ઈજા માટે તેની જવાબદારીને બાકાત રાખવાના વ્યક્તિના અધિકાર પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મૂકે છે. 
• પેટા-કલમ 2 એવા કિસ્સાઓ માટે છે કે જેમાં વાદીને થયેલ નુકસાન વ્યક્તિગત ઈજા અથવા મૃત્યુ સિવાય અન્ય છે. આવા કિસ્સાઓમાં, જો કરારની મુદત અથવા સૂચના વાજબીતાના માપદંડને સંતોષે તો જ જવાબદારી ટાળી શકાય.
• પેટા-કલમ 3 કહે છે કે પ્રતિવાદી જવાબદાર ન હતો તે સાબિત કરવા માટે માત્ર નોટિસ અથવા કરાર પૂરતો હોઈ શકે છે પરંતુ તે ઉપરાંત સ્વૈચ્છિક ધારણા અને વાદીની સંમતિની વાસ્તવિકતા અંગેના કેટલાક પુરાવા પણ આપવા જોઈએ.

વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજા અને ફાળો આપનાર બેદરકારી 

• વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજા એ સંપૂર્ણ બચાવ છે પરંતુ ફાળો આપનાર બેદરકારીનો બચાવ કાયદો સુધારણા (કોન્ટ્રીબ્યુટરી નેગ્લીજન્સ) એક્ટ, 1945 પસાર થયા પછી આવ્યો. ફાળો આપનાર બેદરકારીમાં, પ્રતિવાદીની જવાબદારી બાબતમાં દોષના પ્રમાણ પર આધારિત છે.
• ફાળો આપનાર બેદરકારીના બચાવમાં, બંને જવાબદાર છે – પ્રતિવાદી અને વાદી, જે વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઇજાના કિસ્સામાં નથી.
• વોલેન્ટી નોન-ફીટ ઈજામાં, વાદીને તે જે જોખમનો સામનો કરે છે તેની પ્રકૃતિ અને હદ જાણે છે અને વાદી તરફથી ફાળો આપનાર બેદરકારીના કિસ્સામાં, તેને કોઈ જોખમ વિશે ખબર ન હતી.

અન્યાય કરનારને વાદી

એક મેક્સિમ છે ” Ex turpi causa non oritur actio ” જે કહે છે કે “અનૈતિક કારણથી, કોઈ ક્રિયા ઊભી થતી નથી”. 

જો વાદીની કાર્યવાહીનો આધાર ગેરકાનૂની કરાર હોય તો તે તેની ક્રિયાઓમાં સફળ થશે નહીં અને તે નુકસાનની વસૂલાત કરી શકશે નહીં.

જો પ્રતિવાદી દાવો કરે છે કે દાવેદાર પોતે ખોટો છે અને નુકસાન માટે હકદાર નથી, તો તેનો અર્થ એ નથી કે કોર્ટ તેને જવાબદારીમાંથી મુક્ત જાહેર કરશે પરંતુ તે આ હેડ હેઠળ જવાબદાર રહેશે નહીં.

બર્ડ વિ. હોલબ્રુક [18] ના કિસ્સામાં , વાદી તેના બગીચામાં તેના દ્વારા ગોઠવવામાં આવેલી સ્પ્રિંગ-ગનને કારણે તેને થયેલા નુકસાનની વસૂલાત કરવાનો હકદાર હતો. 

પિટ્સ વિ. હન્ટ [19] માં , એક સવાર હતો જે 18 વર્ષનો હતો. તેણે તેના 16 વર્ષના મિત્રને દારૂના નશામાં ઝડપી વાહન ચલાવવા માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા. પરંતુ તેમની મોટર સાયકલને અકસ્માત નડતા ચાલકનું ઘટના સ્થળે જ મોત નીપજ્યું હતું. પીલિયન સવારને ગંભીર ઈજાઓ થઈ હતી અને તેણે મૃતકના સંબંધીઓ પાસેથી વળતરનો દાવો કરવા માટે દાવો દાખલ કર્યો હતો. આ અરજી ફગાવી દેવામાં આવી હતી કારણ કે આ કેસમાં તે પોતે જ ખોટો હતો .

અનિવાર્ય અકસ્માત

અકસ્માતનો અર્થ થાય છે એક અણધારી ઈજા અને જો પ્રતિવાદી તરફથી તમામ યોગ્ય કાળજી અને સાવચેતી રાખવા છતાં પણ એ જ અકસ્માતને રોકી શકાય અથવા ટાળી શકાયો ન હોત, તો અમે તેને અનિવાર્ય અકસ્માત કહીએ છીએ. તે એક સારા બચાવ તરીકે કામ કરે છે કારણ કે પ્રતિવાદી બતાવી શકે છે કે તમામ સાવચેતી લીધા પછી પણ ઈજા રોકી શકાઈ નથી અને વાદીને નુકસાન પહોંચાડવાનો કોઈ ઈરાદો નથી.

સ્ટેનલી વિ. પોવેલ [20] માં , પ્રતિવાદી અને વાદી તેતરના ગોળીબારમાં ગયા હતા. પ્રતિવાદીએ તેતર પર ગોળીબાર કર્યો પરંતુ ગોળી ઓકના ઝાડથી પ્રતિબિંબિત થતાં વાદીને વાગી અને તેને ગંભીર ઈજાઓ થઈ. આ ઘટનાને અનિવાર્ય અકસ્માત ગણવામાં આવ્યો હતો અને આ કેસમાં પ્રતિવાદી જવાબદાર ન હતો. 

આસામ સ્ટેટ કોઓપ. વગેરેમાં ફેડરેશન લિ. વિ. શ્રીમતી . અનુભા સિંહા [21], જે જગ્યા વાદીની હતી તે પ્રતિવાદીને આપી દેવામાં આવી હતી. ભાડૂઆત એટલે કે પ્રતિવાદીએ મકાનમાલિકને તે ભાગના ઇલેક્ટ્રિક વાયરિંગને સુધારવાની વિનંતી કરી જે ખામીયુક્ત હતી, પરંતુ મકાનમાલિકે તેને ગંભીરતાથી ન લીધી અને તેમ કરવામાં નિષ્ફળ ગયા. શોર્ટ સર્કિટના કારણે આકસ્મિક આગ ઘરમાં ફેલાઈ ગઈ હતી. ભાડૂત તરફથી કોઈ બેદરકારી ન હતી. મકાનમાલિક દ્વારા તેના માટે વળતરનો દાવો કરવાની કાર્યવાહીમાં, એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે આ અનિવાર્ય અકસ્માતનો કેસ છે અને ભાડૂત જવાબદાર નથી. 

શ્રીધર તિવારી વિ. યુપી સ્ટેટ રોડ ટ્રાન્સપોર્ટ કોર્પોરેશન [22] માં, UPSRTC ની બસ એક ગામ પાસે પહોંચી હતી જ્યાં એક સાયકલ સવાર અચાનક બસની સામે આવી ગયો હતો અને જોરદાર વરસાદ પડ્યો હતો તેથી બ્રેક લગાવ્યા પછી પણ ડ્રાઈવર બસ રોકી શક્યો ન હતો . જેના કારણે બસનો પાછળનો ભાગ સામેથી આવી રહેલી બીજી બસ સાથે અથડાયો હતો. બંને ચાલકો તરફથી કોઈ બેદરકારી ન હોવાનું જાણવા મળ્યું હતું અને તેઓએ અકસ્માતને ટાળવા માટે શ્રેષ્ઠ પ્રયાસો કર્યા હતા. આ અનિવાર્ય અકસ્માતનો કેસ હોવાનું માનવામાં આવે છે. પ્રતિવાદી એટલે કે UPSRTC આ અધિનિયમ માટે જવાબદાર નથી.  

હોમ્સ વિ. માથેર [23] ના કિસ્સામાં , પ્રતિવાદીનો ઘોડો તેના નોકર દ્વારા ચલાવવામાં આવતો હતો. કૂતરાઓના ભસવાના કારણે ઘોડો બેકાબૂ બની ગયો અને ડૂબવા લાગ્યો. ડ્રાઇવરના તમામ પ્રયત્નો છતાં, ઘોડાએ ફરિયાદીને નીચે પછાડ્યો. આ તેને અનિવાર્ય અકસ્માતનો કેસ બનાવે છે અને પ્રતિવાદીઓને ઘટના માટે જવાબદાર ન હોવાનું માનવામાં આવે છે.

બ્રાઉન વિ. કેન્ડલ [24] માં , વાદી અને પ્રતિવાદીના કૂતરા એકબીજા સાથે લડતા હતા. પ્રતિવાદીએ તેમને અલગ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને તેમ કરતી વખતે, તેણે ભૂલથી ફરિયાદીની આંખમાં ફટકો માર્યો, જેના કારણે તેને ગંભીર ઈજાઓ થઈ. આ ઘટના કેવળ એક અનિવાર્ય અકસ્માત હતો જેના માટે કોઈ દાવો જૂઠો ન હોઈ શકે. તેથી, કોર્ટે ઠરાવ્યું હતું કે વાદીને થયેલી ઇજાઓ માટે પ્રતિવાદી જવાબદાર નથી કારણ કે તે સંપૂર્ણપણે અકસ્માત હતો. 

પદ્માવતી વિ. દુગ્ગનિકા [25] માં , જીપના ડ્રાઇવરે જીપમાં પેટ્રોલ ભરવા માટે લીધો હતો. બે અજાણ્યા શખ્સોએ જીપમાં લિફ્ટ લીધી હતી. જમણા વ્હીલમાં કોઈ સમસ્યાને કારણે જીપ નીચે પડી ગઈ હતી. લિફ્ટ લેનાર બે અજાણ્યા લોકો જીપમાંથી નીચે પટકાયા હતા અને તેઓને થોડી ઈજાઓ થઈ હતી જેના કારણે એક વ્યક્તિનું મોત નીપજ્યું હતું. 

આ કેસમાંથી જે તારણો બહાર આવ્યા છે તે છે:

• ડ્રાઇવરના માસ્ટરને જવાબદાર ઠેરવી શકાય નહીં કારણ કે તે એકદમ અકસ્માતનો કેસ હતો અને અજાણ્યા લોકો સ્વેચ્છાએ વાહનમાં ચડી ગયા હતા.
• વોલેન્ટી નોન ફીટ ઈન્જરીયાનો સિદ્ધાંત અહીં લાગુ હતો.
• તે એક નિર્ભેળ અકસ્માતનો મામલો હતો જેની કોઈ આગાહી કરી શક્યું ન હતું. 

નાઈટ્રો-ગ્લિસરીન કેસ [26] માં , કેરિયર્સની પેઢી એટલે કે પ્રતિવાદીઓને, આ કેસમાં, લાકડાનો કેસ આપવામાં આવ્યો હતો જે એક જગ્યાએથી બીજી જગ્યાએ લઈ જવાનો હતો. બોક્સની સામગ્રી અજાણી હતી. બોક્સમાં થોડું લીકેજ હતું અને પ્રતિવાદીઓ બોક્સને તેમની ઓફિસમાં લઈ ગયા જેથી તેઓ તેની તપાસ કરી શકે. બોક્સ બહાર કાઢ્યા પછી, તેઓએ જોયું કે તેમાં નાઈટ્રો-ગ્લિસરીન ભરેલું હતું અને પછી તે અચાનક વિસ્ફોટ થયો અને ઓફિસ બિલ્ડિંગ જે ફરિયાદીઓની હતી તેને નુકસાન થયું. પ્રતિવાદીઓને તે માટે જવાબદાર ન રાખવામાં આવ્યા હતા કારણ કે તે જ આગાહી કરી શકાયું નથી.

ઓરિએન્ટલ ફાયર એન્ડ જનરલ ઇન્સના કિસ્સામાં . કંપની લિમિટેડ વિ. રાજ રાની [27], ટ્રકનો આગળનો જમણો ભાગ અને અન્ય ભાગો અચાનક તૂટી પડ્યા હતા અને ડ્રાઇવર તેના પર કાબૂ મેળવી શક્યો ન હતો અને વિરુદ્ધ દિશામાંથી આવી રહેલા ટ્રેક્ટર સાથે અથડાઈ હતી. તે ટ્રકના ડ્રાઈવર અને માલિક સાબિત કરી શક્યા ન હતા કે તેમણે ટ્રક ચલાવતી વખતે તમામ વાજબી સાવચેતીઓ લીધી હતી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે આ કેસ બેદરકારી હેઠળ આવે છે અને તેને અનિવાર્ય અકસ્માત સાથે કોઈ લેવાદેવા નથી અને પ્રતિવાદી જવાબદાર છે.

ભગવાનનું કાર્ય

ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ ભગવાનનો કાર્ય એક સારા સંરક્ષણ તરીકે સેવા આપે છે. રાયલેન્ડ્સ વિ. ફ્લેચર [28] ના કિસ્સામાં ‘ કડક જવાબદારી ‘ ના નિયમમાં પણ તેને માન્ય સંરક્ષણ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે .

અધિનિયમ ઓફ ગોડ અને અનિવાર્ય અકસ્માતનો બચાવ એકસરખો દેખાઈ શકે છે પરંતુ તે અલગ છે. ભગવાનનો કાર્ય એ એક પ્રકારનો અનિવાર્ય અકસ્માત છે જેમાં કુદરતી શક્તિઓ તેમની ભૂમિકા ભજવે છે અને નુકસાન પહોંચાડે છે. ઉદાહરણ તરીકે, ભારે વરસાદ, તોફાન, ભરતી વગેરે. 

આ સંરક્ષણ માટે આવશ્યક આવશ્યકતાઓ છે:

• કુદરતી દળોનું કાર્ય ત્યાં હોવું જોઈએ.
• ત્યાં એક અસાધારણ ઘટના હોવી જોઈએ અને એવી નહીં કે જેની અપેક્ષા રાખી શકાય અને તેની સામે વ્યાજબી રીતે સાવચેતી રાખી શકાય.

કુદરતી દળોનું કાર્ય

રામલિંગા નાદર વિ. નારાયણ રેડડિયાર [29] માં , બેકાબુ ટોળાએ પ્રતિવાદીની લારીમાં વહન કરેલ તમામ સામાન લૂંટી લીધો હતો. તેને ભગવાનનું અધિનિયમ ગણી શકાય નહીં અને પ્રતિવાદી, એક સામાન્ય વાહક તરીકે, તેના દ્વારા સહન કરેલા તમામ નુકસાન માટે વળતર આપવામાં આવશે.

નિકોલ્સ વિ. માર્સલેન્ડ [30] માં , પ્રતિવાદીએ કુદરતી પ્રવાહોમાંથી પાણી એકત્ર કરીને તેની જમીન પર કૃત્રિમ તળાવ બનાવ્યું હતું. એકવાર અસાધારણ વરસાદ પડ્યો હતો, જે માનવ યાદશક્તિમાં સૌથી ભારે હતો. તળાવના પાળા નાશ પામ્યા અને ફરિયાદીના ચારેય પુલ ધોવાઈ ગયા. અદાલતે જણાવ્યું હતું કે પ્રતિવાદીઓ જવાબદાર નથી કારણ કે તે ભગવાનના અધિનિયમને કારણે છે. 

ઘટના અસાધારણ હોવી જોઈએ

કુદરતી દળોની કેટલીક અસાધારણ ઘટનાઓને ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ બચાવની વિનંતી કરવા માટે જરૂરી છે.

કલ્લુ લાલ વિ. હેમચંદ [31] માં , લગભગ 2.66 ઇંચના સામાન્ય વરસાદને કારણે એક ઇમારતની દિવાલ તૂટી પડી હતી. આ ઘટનામાં પ્રતિવાદીના બાળકોનું મૃત્યુ થયું હતું. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે આ કેસમાં અપીલકર્તાઓ દ્વારા એક્ટ ઓફ ગોડના બચાવની દલીલ કરી શકાતી નથી કારણ કે આટલો વરસાદ સામાન્ય હતો અને આ બચાવની દલીલ કરવા માટે કંઈક અસાધારણ જરૂરી છે. અપીલકર્તાને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.

ખાનગી સંરક્ષણ

કાયદાએ વ્યક્તિના જીવન અને મિલકતના રક્ષણ માટે પરવાનગી આપી છે અને તે માટે, તેણે પોતાની અને તેની મિલકતની સુરક્ષા માટે વાજબી બળનો ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપી છે. 

• બળનો ઉપયોગ માત્ર સ્વ-બચાવના હેતુ માટે જ વાજબી છે. 
• વ્યક્તિના જીવન અથવા મિલકત માટે નિકટવર્તી ખતરો હોવો જોઈએ.

ઉદાહરણ તરીકે, Aને B સામે બળનો ઉપયોગ કરવામાં ન્યાયી ઠેરવવામાં આવશે નહીં કારણ કે તે માને છે કે કોઈ દિવસ તેના પર B દ્વારા હુમલો કરવામાં આવશે. 

• વપરાયેલ બળ વાજબી હોવું જોઈએ અને નિકટવર્તી ભયને દૂર કરવા માટે.

ઉદાહરણ તરીકે, જો A એ B ના ઘરે લૂંટ કરવાનો પ્રયાસ કર્યો અને B ફક્ત તેની તલવાર ખેંચી અને તેનું માથું કાપી નાખ્યું, તો A નું આ કૃત્ય વાજબી ગણાશે નહીં અને ખાનગી સંરક્ષણના બચાવની દલીલ કરી શકાશે નહીં. 

• સંપત્તિના રક્ષણ માટે પણ, કાયદાએ ફક્ત આવા પગલાં લેવાની મંજૂરી આપી છે જે જોખમને રોકવા માટે જરૂરી છે.

ઉદાહરણ તરીકે, તૂટેલા કાચના ટુકડાને દિવાલ પર ઠીક કરવા, ભયંકર કૂતરો પાળવો વગેરે કાયદાની નજરમાં વાજબી છે.

બર્ડ વિ. હોલબ્રુક [૩૨] માં , પ્રતિવાદીએ તેના વિશે કોઈ સૂચના દર્શાવ્યા વિના તેના બગીચામાં સ્પ્રિંગ બંદૂકો ગોઠવી દીધી હતી અને વાદી કે જે પેસેન્જર હતો તેને તેના સ્વચાલિત વિસર્જનને કારણે ઇજાઓ થઈ હતી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે પ્રતિવાદીનું આ કૃત્ય વાજબી નથી અને વાદી તેને થયેલી ઇજાઓ માટે વળતર મેળવવા માટે હકદાર છે. 

એ જ રીતે, રામાનુજ મુદાલી વિ. એમ. ગંગન [33] માં , એક જમીન માલિક એટલે કે પ્રતિવાદીએ તેની જમીન પર જીવંત વાયરનું નેટવર્ક બિછાવ્યું હતું. વાદીએ પોતાની જમીન પર પહોંચવા માટે રાત્રે 10 વાગ્યે તેની જમીન ઓળંગવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને જીવંત વાયરને કારણે તેને આંચકો લાગ્યો હતો અને કેટલીક ગંભીર ઈજાઓ થઈ હતી અને તે અંગે કોઈ સૂચના આપવામાં આવી ન હતી. આ કેસમાં પ્રતિવાદીને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા હતા અને કેસમાં જીવંત વાયરનો ઉપયોગ વાજબી નથી.

કોલિન્સ વિ. રેનિસન [૩૪] માં , વાદી પ્રતિવાદીના બગીચામાં દિવાલ પર બોર્ડને ખીલી મારવા માટે સીડી ઉપર ગયો. પ્રતિવાદીએ તેને સીડી પરથી ફેંકી દીધો અને જ્યારે દાવો માંડ્યો ત્યારે તેણે કહ્યું કે તેણે તેને હળવેથી સીડી પરથી ધકેલી દીધો અને બીજું કંઈ નહીં. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે સંરક્ષણ તરીકે ઉપયોગમાં લેવાયેલ બળ વાજબી નથી.

ભૂલ

ભૂલ બે પ્રકારની છે:

• કાયદાની ભૂલ
• હકીકતની ભૂલ

બંને પરિસ્થિતિઓમાં, પ્રતિવાદીને કોઈ બચાવ ઉપલબ્ધ નથી. 

જ્યારે પ્રતિવાદી કેટલીક પરિસ્થિતિઓમાં ભૂલભરેલી માન્યતા હેઠળ કાર્ય કરે છે ત્યારે તે ટોર્ટ્સના કાયદા હેઠળ તેની જવાબદારીને ટાળવા માટે ભૂલના બચાવનો ઉપયોગ કરી શકે છે. 

મોરિસન વિ. રિચી એન્ડ કંપની [35] માં , પ્રતિવાદીએ ભૂલથી નિવેદન પ્રકાશિત કર્યું હતું કે વાદીએ સદ્ભાવનાથી જોડિયા બાળકોને જન્મ આપ્યો હતો. હકીકત એવી હતી કે ફરિયાદીના બે મહિના પહેલા જ લગ્ન થયા હતા. પ્રતિવાદીને બદનક્ષીના ગુના માટે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યો હતો અને આવા કેસોમાં સદ્ભાવનાનું તત્વ અમૂર્ત છે.

કોન્સોલિડેટેડ કંપની વિ. કર્ટિસ [૩૬] માં , હરાજી કરનારે તેના ગ્રાહકના કેટલાક માલસામાનની હરાજી કરી, એવું માનીને કે તે માલ તેમનો છે. પરંતુ પછી સાચા માલિકે હરાજી કરનાર સામે ધર્માંતરણના ત્રાસ માટે દાવો દાખલ કર્યો. કોર્ટે હરાજી કરનારને જવાબદાર ઠેરવ્યો અને ઉલ્લેખ કર્યો કે હકીકતની ભૂલ એ બચાવ નથી કે જેની દલીલ અહીં કરી શકાય. 

આવશ્યકતા

જો કોઈ કૃત્ય વધુ નુકસાન અટકાવવા માટે કરવામાં આવે છે, તેમ છતાં તે કૃત્ય ઈરાદાપૂર્વક કરવામાં આવ્યું હતું, તે કાર્યવાહીપાત્ર નથી અને તે એક સારા સંરક્ષણ તરીકે સેવા આપે છે.

તેને ખાનગી સંરક્ષણ અને અનિવાર્ય અકસ્માત સાથે અલગ પાડવું જોઈએ.

નીચેના મુદ્દાઓ ધ્યાનમાં લેવા જોઈએ:

• અનિવાર્યપણે, નુકસાનનો ભોગ નિર્દોષ પર છે જ્યારે ખાનગી બચાવના કિસ્સામાં વાદી પોતે જ ખોટો છે.
• આવશ્યકતામાં, નુકસાન ઇરાદાપૂર્વક કરવામાં આવે છે જ્યારે અનિવાર્ય અકસ્માતના કિસ્સામાં તેને ટાળવાના તમામ પ્રયાસો કરવા છતાં નુકસાન થાય છે. 

ઉદાહરણ તરીકે, બેભાન દર્દીનો જીવ બચાવવા માટે તેનું ઓપરેશન કરવું વ્યાજબી છે. 

લેઈ વિ. ગ્લેડસ્ટોન [૩૭] માં , એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે જેલમાં ભૂખ્યા હડતાળ કરનાર વ્યક્તિને બળજબરીથી ખવડાવવાથી બેટરીના ત્રાસ માટે સારી સુરક્ષા હતી. 

કોપ વિ. શાર્પ [38] માં , પ્રતિવાદીએ બાજુની જમીનમાં આગ ફેલાતી અટકાવવા માટે વાદીના પરિસરમાં પ્રવેશ કર્યો હતો જ્યાં પ્રતિવાદીના માસ્ટર પાસે શૂટિંગનો અધિકાર હતો. પ્રતિવાદીનું કૃત્ય વધુ નુકસાન અટકાવવા માટે હતું તેથી તેને પેશકદમી માટે જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો ન હતો.

કાર્ટર વિ. થોમસ [૩૯] ના કિસ્સામાં , પ્રતિવાદી કે જેણે આગ ઓલવવા માટે સદ્ભાવનાથી વાદીની જમીનની જગ્યામાં પ્રવેશ કર્યો હતો, જ્યાં અગ્નિશામક કામદારો પહેલેથી જ કામ કરી રહ્યા હતા, તેને પેશકદમીના ગુના માટે દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યો હતો.

કર્ક વિ. ગ્રેગરી [40] માં , A ના મૃત્યુ પછી A ની ભાભીએ એ રૂમમાંથી કેટલાક ઘરેણાં છુપાવ્યા જ્યાં તે મૃત હાલતમાં પડ્યો હતો, એવું વિચારીને કે તે વધુ સુરક્ષિત જગ્યા છે. દાગીના ત્યાંથી ચોરાઈ ગયા અને દાગીનાની છેડછાડ માટે A ની ભાભી સામે કેસ દાખલ કરવામાં આવ્યો. તેણીને પેશકદમી માટે જવાબદાર ગણવામાં આવી હતી કારણ કે તેણીએ લીધેલું પગલું ગેરવાજબી હતું. 

વૈધાનિક સત્તા

જો કોઈ અધિનિયમ કોઈપણ અધિનિયમ અથવા કાનૂન દ્વારા અધિકૃત છે, તો પછી તે અન્યથા ત્રાસની રચના કરે તો પણ તે કાર્યવાહીપાત્ર નથી. તે સંપૂર્ણ બચાવ છે અને ઇજાગ્રસ્ત પક્ષ પાસે વળતરનો દાવો કરવા સિવાય કોઈ ઉપાય નથી જે પ્રમાણે કાયદા દ્વારા પ્રદાન કરવામાં આવ્યું હોય.

વૈધાનિક સત્તા હેઠળ પ્રતિરક્ષા માત્ર દેખીતી હાનિ માટે જ આપવામાં આવતી નથી પણ આકસ્મિક નુકસાન માટે પણ આપવામાં આવે છે. 

વોગન વિ. ટેફ વાલ્ડે રેલ કું. [૪૧] માં , પ્રતિવાદીની રેલ્વે કંપનીના એન્જીનમાંથી નીકળતા સ્પાર્કને રેલ્વે ચલાવવા માટે અધિકૃત કરવામાં આવી હતી, જે બાજુની જમીન પર અપીલકર્તાના લાકડામાં આગ લગાડી હતી. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે તેઓએ એવું કંઈ કર્યું નથી જે કાયદા દ્વારા પ્રતિબંધિત હતું અને યોગ્ય કાળજી અને સાવચેતી લીધી હતી, તેથી તેઓ જવાબદાર નથી. 

હેમર સ્મિથ રેલ કું. વિ. બ્રાન્ડ [૪૨] માં , વૈધાનિક જોગવાઈ હેઠળ બાંધવામાં આવેલી રેલ્વે લાઇન પર ચાલતી ટ્રેનોમાંથી ઉત્પન્ન થતા મોટા અવાજ અને સ્પંદનોને કારણે વાદીની મિલકતના મૂલ્યમાં ઘટાડો થયો હતો. અદાલતે જણાવ્યું હતું કે જે નુકસાન થયું છે તેના માટે કંઈપણ દાવો કરી શકાતો નથી કારણ કે તે વૈધાનિક જોગવાઈઓ અનુસાર કરવામાં આવ્યું હતું અને જો કંઈક કોઈ કાનૂન અથવા વિધાનસભા દ્વારા અધિકૃત છે તો તે સંપૂર્ણ બચાવ તરીકે કામ કરે છે. આ કેસમાં પ્રતિવાદી જવાબદાર નથી.

સ્મિથ વિ. લંડન અને સાઉથ વેસ્ટર્ન રેલ્વે કંપની [43] માં , રેલ્વે કંપનીના નોકરોએ બેદરકારીપૂર્વક રેલ્વે લાઇનની નજીક હેજની ટ્રીમીંગ છોડી દીધી હતી. એન્જિનમાંથી નીકળતી તણખાઓ એ હેજ્સમાં આગ લગાડી અને ભારે પવનને કારણે તે વાદીની ઝૂંપડીમાં ફેલાઈ ગઈ જે લાઇનથી બહુ દૂર ન હતી. કોર્ટે જણાવ્યું હતું કે રેલ્વે ઓથોરિટી રેલ્વે લાઇનની નજીક ઘાસના છોડને છોડવામાં બેદરકારી દાખવી હતી અને વાદીને થયેલા નુકસાન માટે વળતરનો દાવો કરવાનો હકદાર છે.

સંપૂર્ણ અને શરતી સત્તા

કાનૂન દ્વારા આપવામાં આવેલ સત્તા બે પ્રકારના હોઈ શકે છે:

• સંપૂર્ણ
• શરતી

સંપૂર્ણ સત્તાના કિસ્સામાં, જો ઉપદ્રવ અથવા અન્ય કોઈ નુકસાન આવશ્યકપણે પરિણમે તો કોઈ જવાબદારી નથી, પરંતુ જ્યારે સત્તા શરતી હોય ત્યારે તેનો અર્થ એ થાય છે કે ઉપદ્રવ અથવા અન્ય કોઈપણ નુકસાન વિના તે શક્ય છે. 

મેટ્રોપોલિટન એસાયલમ ડિસ્ટ્રિક્ટ વિ. હિલ [44] ના કિસ્સામાં , હોસ્પિટલ સત્તાવાળાઓ એટલે કે અપીલકર્તાઓને શીતળાની હોસ્પિટલ સ્થાપવાની પરવાનગી આપવામાં આવી હતી. પરંતુ હોસ્પિટલ એક રહેણાંક વિસ્તારમાં બનાવવામાં આવી હતી જે રહેવાસીઓ માટે સલામત ન હતી કારણ કે તે વિસ્તારમાં રોગ ફેલાઈ શકે છે. તેને ઉપદ્રવ ગણીને હોસ્પિટલ સામે મનાઈ હુકમ જારી કરવામાં આવ્યો હતો. સત્તા, આ કિસ્સામાં, શરતી હતી.

નિષ્કર્ષ

આ લેખ ટોર્ટ્સમાં વ્યક્તિની જવાબદારીને ટાળવામાં જનરલ ડિફેન્સ દ્વારા ભજવવામાં આવતી મહત્વની ભૂમિકા પર ભાર મૂકવાનો છે. ટોર્ટ વિશે શીખતી વખતે ટોર્ટના કાયદામાં સામાન્ય સંરક્ષણ વિશે શીખવું જરૂરી છે. સામાન્ય સંરક્ષણ એ ‘બહાના’નો સમૂહ છે જે તમે જવાબદારીથી બચવા માટે હાથ ધરી શકો છો. એવા કેસમાં જવાબદારીથી બચવા માટે કે જ્યાં વાદી કોઈ ચોક્કસ ટોર્ટ માટે પ્રતિવાદી વિરુદ્ધ કાર્યવાહી કરે છે જે તે ટોર્ટની તમામ આવશ્યકતાઓનું અસ્તિત્વ પ્રદાન કરે છે, પ્રતિવાદી તેના માટે જવાબદાર રહેશે. તે સંજોગો અને તથ્યોના આધારે કેસોમાં દલીલ કરી શકાય તેવા તમામ બચાવોનો ઉલ્લેખ કરે છે.  

બચાવની દલીલ કરવા માટે પહેલા તેને સમજવું અને પછી તે મુજબ યોગ્ય સંરક્ષણ લાગુ કરવું મહત્વપૂર્ણ છે. 

સંદર્ભ

1. [1933] 1 KB 205
2. (1975) 1 કામ એલજે 93.
3. [1963] 2 QB 43
4. (1887) 18 QBD 685 
5. (1820) 3 B & Ald 304
6. 1997
7. 1878
8. [1923] 1 KB 340
9. (1889) 22 QB 23
10.  [1944] 1 બધા ER 465
11.  [1891] એસી 325
12.  [1939] 1 KB 509
13.  2 (1986) ACC 393
14. [1936] 1 KB 146
15. 1921
16. [1959] 1 WLR 966
17. [1948] 1 KB 345
18. 1825
19. [1990] 3 બધા ER 344
20. 7 LTR 25
21. AIR 2001 ગુવાહાટી 18

22. 2 (1986) ACC 393
23. (1875) 10 Ex 261
24. 1850
25. (1975) 1 કામ એલજે 93 
26. [1872] 15 વોલેસ, 524. 
27. 1990 એસીજે 60
28. 1868
29. AIR 1971 કેર 197
30. (1876) 2 ExD 1
31. AIR 1958 MP 48
32. 1825
33. AIR 1984 મેડ 103
34. 1973 QB 100
35. 1902
36. (1892) 1 QB 495 
37. 1995
38. [1891] 1 KB 496.
39. 1976
40. [1876] 1 Ex. ડી. 55.
41. (1858) 157 ER 667
42. [1869] LR 4 HL 171 
43. (1869-70) એલઆર 5 સીપી 98  
44. (1882) 47 એલટી 29