જન્મ મરણ નોંઘ ની નોંઘણી હવે મામલતદાર માં થશે – 2023 નો સુધારો.

જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણી અધિનિયમ, 1969 જન્મ અને મૃત્યુના નિયમન અને નોંધણી માટે પ્રદાન કરે છે. જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણી સમવર્તી સૂચિ હેઠળ આવે છે, જે આ વિષય પર કાયદો બનાવવા માટે સંસદ અને રાજ્ય વિધાનસભા બંનેને સત્તા આપે છે. [1] 2019 સુધીમાં, રાષ્ટ્રીય સ્તરે જન્મ નોંધણી 93% અને મૃત્યુ નોંધણી 92% હતી. [2] કાયદા પંચે (2018) જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણી અધિનિયમ, 1969માં લગ્ન નોંધણીનો સમાવેશ કરવાની ભલામણ કરી હતી. [3]

જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણી (સુધારા) બિલ, 2023 1969ના કાયદામાં સુધારો કરવા માંગે છે. તે 26 જુલાઈ, 2023 ના રોજ લોકસભામાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.

બિલની મુખ્ય વિશેષતાઓ

• જન્મ અને મૃત્યુનો ડેટાબેઝ: અધિનિયમ રજિસ્ટ્રાર-જનરલ, ભારતની નિમણૂક માટે જોગવાઈ કરે છે જે જન્મ અને મૃત્યુની નોંધણી માટે સામાન્ય નિર્દેશો જારી કરી શકે છે. બિલ ઉમેરે છે કે રજિસ્ટ્રાર જનરલ નોંધાયેલ જન્મ અને મૃત્યુનો રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝ જાળવી રાખશે. મુખ્ય રજિસ્ટ્રાર (રાજ્યો દ્વારા નિયુક્ત) અને રજિસ્ટ્રાર (સ્થાનિક વિસ્તારના અધિકારક્ષેત્ર માટે રાજ્યો દ્વારા નિયુક્ત) રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝમાં નોંધાયેલા જન્મ અને મૃત્યુનો ડેટા શેર કરવા માટે બંધાયેલા રહેશે. મુખ્ય રજિસ્ટ્રાર રાજ્ય સ્તરે સમાન ડેટાબેઝ જાળવી રાખશે.

• ઈલેક્ટ્રોનિક પ્રમાણપત્રો: અધિનિયમ પ્રદાન કરે છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ: (i) જન્મ અને મૃત્યુના રજિસ્ટરમાં કોઈપણ એન્ટ્રી માટે રજિસ્ટ્રાર દ્વારા શોધ કરવાનું કારણ બની શકે છે, અને (ii) કોઈપણ જન્મ અથવા મૃત્યુ સંબંધિત રજિસ્ટરમાંથી અર્ક મેળવી શકે છે. . અર્કને બદલે જન્મ અથવા મૃત્યુ પ્રમાણપત્ર (ઈલેક્ટ્રોનિકલી અથવા અન્યથા) મેળવવાની જોગવાઈ કરવા માટે બિલ આમાં સુધારો કરે છે.

• માતા-પિતા અને માહિતી આપનારની આધાર વિગતો જરૂરી: કાયદામાં અમુક વ્યક્તિઓએ જન્મ અને મૃત્યુની જાણ રજિસ્ટ્રારને કરવાની જરૂર છે. ઉદાહરણ તરીકે, જ્યાં બાળકનો જન્મ થયો હોય તે હોસ્પિટલના ઇન્ચાર્જ તબીબી અધિકારીએ જન્મની જાણ કરવી આવશ્યક છે. બિલ ઉમેરે છે કે, જન્મના કિસ્સામાં, નિર્દિષ્ટ વ્યક્તિઓએ માતાપિતા અને માહિતી આપનારનો આધાર નંબર પણ પ્રદાન કરવો પડશે. આ જોગવાઈ આના પર પણ લાગુ પડે છે: (i) જેલમાં જન્મના કિસ્સામાં જેલર અને (ii) આવી જગ્યાએ જન્મના કિસ્સામાં હોટેલ અથવા લોજના મેનેજર. આગળ, તે ઉલ્લેખિત વ્યક્તિઓની સૂચિને વિસ્તૃત કરે છે જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) બિન-સંસ્થાકીય દત્તક લેવા માટે દત્તક માતાપિતા, (ii) સરોગસી દ્વારા જન્મ માટે જૈવિક માતાપિતા અને (iii) એક જ માતાપિતાને બાળકના જન્મના કિસ્સામાં માતાપિતા અથવા અવિવાહિત માતા.

• કનેક્ટિંગ ડેટાબેઝ: બિલ જણાવે છે કે રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝ અન્ય ડેટાબેઝ તૈયાર અથવા જાળવણી કરતી અન્ય સત્તાવાળાઓને ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય છે. આવા ડેટાબેઝમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) વસ્તી નોંધણી, (ii) મતદાર યાદી, (iii) રેશન કાર્ડ, અને (iv) સૂચિત તરીકે કોઈપણ અન્ય રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝ. રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝનો ઉપયોગ કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા માન્ય હોવો આવશ્યક છે. તેવી જ રીતે, રાજ્યનો ડેટાબેઝ રાજ્ય સરકારની મંજૂરીને આધીન, અન્ય રાજ્યના ડેટાબેઝ સાથે કામ કરતા અધિકારીઓને ઉપલબ્ધ કરાવી શકાય છે.

• જન્મ પ્રમાણપત્રનો ઉપયોગ: આ બિલ અમલમાં આવે તે દિવસે અથવા તે પછી જન્મેલા વ્યક્તિઓ માટે જન્મ તારીખ અને જન્મ સ્થળ સાબિત કરવા માટે આ બિલમાં જન્મ અને મૃત્યુ પ્રમાણપત્રનો ઉપયોગ જરૂરી છે. માહિતીનો ઉપયોગ નીચેના હેતુઓ માટે કરવામાં આવશે જેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) શૈક્ષણિક સંસ્થામાં પ્રવેશ, (ii) મતદાર યાદીઓ તૈયાર કરવી, (iii) સરકારી પોસ્ટ પર નિમણૂક, અને (iv) કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા નિર્ધારિત અન્ય કોઈપણ હેતુ.

• અપીલ પ્રક્રિયા: રજિસ્ટ્રાર અથવા જિલ્લા રજિસ્ટ્રારની કોઈપણ કાર્યવાહી અથવા આદેશથી નારાજ કોઈપણ વ્યક્તિ અનુક્રમે જિલ્લા રજિસ્ટ્રાર અથવા મુખ્ય રજિસ્ટ્રારને અપીલ કરી શકે છે. આવી કાર્યવાહી અથવા આદેશ મળ્યાના 30 દિવસની અંદર આવી અપીલ કરવી આવશ્યક છે. જિલ્લા રજિસ્ટ્રાર અથવા મુખ્ય રજિસ્ટ્રારએ અપીલની તારીખથી 90 દિવસની અંદર તેમનો નિર્ણય આપવો આવશ્યક છે.

ધ્યાનમાં લેવાના મુદ્દાઓ

બિલ બંધારણનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે

જન્મ પ્રમાણપત્રનો ઉપયોગ

બિલમાં ચોક્કસ હેતુઓ માટે વ્યક્તિઓના જન્મ પ્રમાણપત્રની આવશ્યકતા છે. આ જોગવાઈ આ બિલ અમલમાં આવ્યા પછી જન્મેલા વ્યક્તિઓને લાગુ પડશે. અમુક હેતુઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) શૈક્ષણિક સંસ્થામાં પ્રવેશ, (ii) મતદાર યાદીઓ તૈયાર કરવી, (iii) સરકારી પોસ્ટ પર નિમણૂક, (iv) લગ્નની નોંધણી અને (v) કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા નિર્ધારિત કોઈપણ અન્ય હેતુ. આમાંના કેટલાક હેતુ નાગરિકોના બંધારણીય અધિકારો છે અને તેમને જન્મ પ્રમાણપત્ર પર શરતી બનાવવાથી તે અધિકારોનું ઉલ્લંઘન થઈ શકે છે.

શાળા પ્રવેશ: જન્મ પ્રમાણપત્ર વિના બાળકને શાળામાં પ્રવેશ નકારવાથી કલમ 21A હેઠળ શિક્ષણના મૂળભૂત અધિકારનું ઉલ્લંઘન થઈ શકે છે. રાઈટ ટુ એજ્યુકેશન એક્ટ, 2009 હેઠળ, પ્રાથમિક શિક્ષણમાં પ્રવેશ માટે, બાળકની ઉંમર તેમના જન્મ પ્રમાણપત્ર અથવા અન્ય કોઈપણ દસ્તાવેજના આધારે નક્કી કરવામાં આવે છે જે નિર્ધારિત કરી શકાય છે. [૪] અધિનિયમ એ પણ જોગવાઈ કરે છે કે વયના પુરાવાના અભાવે કોઈપણ બાળકને પ્રવેશથી વંચિત રાખવો જોઈએ નહીં. બિલમાં આવી કોઈ છૂટ આપવામાં આવી નથી. આનો અર્થ એ થાય છે કે જો બાળકના જન્મની નોંધણી કરવામાં આવી ન હોય, તો તેને તેમના સમગ્ર જીવન માટે શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં પ્રવેશ નકારી શકાય છે.

મત આપવાનો અધિકાર: કલમ 326 ખાતરી આપે છે કે 18 વર્ષથી વધુ ઉંમરના દરેક નાગરિકને મત આપવાનો અધિકાર છે. જો કોઈ વ્યક્તિ બિન-નિવાસ, અયોગ્ય માનસિકતા અથવા અપરાધ, ભ્રષ્ટ અથવા ગેરકાયદેસર વ્યવહારને કારણે અમુક અયોગ્યતાને પાત્ર હોય તો આ અધિકારમાં ઘટાડો થઈ શકે છે. જન્મ પ્રમાણપત્રોની ગેરહાજરી (વયના પુરાવા માટે) ઉલ્લેખિત ગેરલાયકાતમાં આવતી નથી.

જન્મના રેકોર્ડ સાથે આધાર લિંક કરવું

આ બિલ માતા-પિતા અને જન્મની જાણ કરનાર વ્યક્તિની આધાર વિગતોને બાળકના જન્મ પ્રમાણપત્ર (માહિતી આપનાર) સાથે લિંક કરે છે. માહિતી આપનારાઓમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) નર્સિંગ હોમના ઇન્ચાર્જ ડૉક્ટર, (ii) જેલમાં જન્મના કિસ્સામાં જેલરો, (iii) હોટેલ, લોજિંગ હાઉસ અથવા ધર્મશાળાના મેનેજર આવી જગ્યાએ જન્મના કિસ્સામાં, અને (iv) ત્યજી દેવાયેલા નવજાત બાળકના કિસ્સામાં સંબંધિત પોલીસ સ્ટેશનના SHO. આ બે મુદ્દાઓ ઉભા કરે છે:

ગોપનીયતાનો અધિકાર: 2017 માં, સર્વોચ્ચ અદાલતે વાજબી પ્રતિબંધોને આધીન, મૂળભૂત અધિકાર તરીકે ગોપનીયતાના અધિકારને માન્યતા આપી હતી. [5] જો ચાર શરતો પૂરી થાય તો આ અધિકારને પ્રતિબંધિત કરી શકાય છે: (i) પ્રતિબંધને મંજૂરી આપતો કાયદો છે, (ii) પ્રતિબંધ જાહેર હેતુને પૂરો પાડે છે, (iii) કાયદાનો આવા હેતુ સાથે તર્કસંગત જોડાણ છે, અને ( iv) કાયદો પ્રમાણસર છે, એટલે કે, તે જાહેર હેતુને હાંસલ કરવાનો સૌથી ઓછો કર્કશ માર્ગ છે. આ જોગવાઈ માહિતી આપનારના ગોપનીયતાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે. દાખલા તરીકે, હોસ્પિટલમાં જન્મેલા કોઈપણ બાળક સાથે મેડિકલ ઓફિસરનો આધાર જોડવો અથવા તેમના અધિકારક્ષેત્રમાં તમામ ત્યજી દેવાયેલા બાળકો માટે SHOનો આધાર જોડવાથી આ અધિકારીઓના ગોપનીયતાના અધિકારનું અપ્રમાણસર ઉલ્લંઘન થઈ શકે છે.

આધારના ચુકાદાનું ઉલ્લંઘન: આ જોગવાઈ આધાર ચુકાદા (પુટ્ટાસ્વામી 2018) માં નિર્ધારિત સિદ્ધાંતોનું પણ ઉલ્લંઘન કરી શકે છે. [૬] ચુકાદામાં કહેવામાં આવ્યું છે કે આધાર અધિનિયમ, 2016, મની બિલ તરીકે પસાર કરવામાં આવ્યો હતો અને સરકારી લાભો અને સેવાઓ સિવાયના અન્ય હેતુઓ માટે આધારને લિંક કરવાની મંજૂરી આપતી જોગવાઈઓ વાંચો. આ તર્કનો ઉપયોગ કરીને, ચુકાદાએ બેંક ખાતાઓ અને મોબાઈલ ફોન કનેક્શન માટે આધારની આવશ્યકતાને ફગાવી દીધી હતી. આ જ તર્ક જન્મ પ્રમાણપત્રો સાથે આધારને લિંક કરવા માટે પણ લાગુ પડી શકે છે. 2016 માં, દિલ્હી (લગ્નની ફરજિયાત નોંધણી) એક્ઝિક્યુટિવ ઓર્ડર, 2014 હેઠળ લગ્ન નોંધણી પરના કેસ દરમિયાન, કેન્દ્રીય માહિતી આયોગે જણાવ્યું હતું કે આધાર પર સુપ્રીમ કોર્ટના 2015ના વચગાળાના આદેશના આધારે લગ્નની નોંધણી માટે આધાર ફરજિયાત નથી. [7]

સમગ્ર ડેટાબેઝને લિંક કરવું

આ બિલ જન્મ અને મૃત્યુ માટેના રાષ્ટ્રીય ડેટાબેઝને અન્ય ડેટાબેઝ (જેમ કે મતદાર યાદી અને રેશનકાર્ડ) જાળવતા સત્તાવાળાઓ સાથે શેર કરવાની મંજૂરી આપે છે. તેવી જ રીતે, રાજ્યના ડેટાબેઝને અન્ય રાજ્યના ડેટાબેઝ સાથે કામ કરતા અધિકારીઓ સાથે શેર કરી શકાય છે. આવી વહેંચણી અનુક્રમે કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારની મંજૂરીને આધીન છે. જો કે, બિલ હેઠળ ડેટાબેઝમાં આવા જોડાણ માટે જે વ્યક્તિનો ડેટા લિંક કરવામાં આવી રહ્યો છે તેની સંમતિની જરૂર નથી. આનાથી વ્યક્તિના ગોપનીયતાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન થઈ શકે છે.5

પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન બિલ, 2019 (હવે પાછું ખેંચી લેવામાં આવ્યું છે) અને ડ્રાફ્ટ ડિજિટલ પર્સનલ ડેટા પ્રોટેક્શન બિલ, 2022 (ઇલેક્ટ્રોનિક્સ અને ઇન્ફર્મેશન ટેક્નોલોજી મંત્રાલય દ્વારા પ્રકાશિત) બંનેએ તેમના ડેટા પર પ્રક્રિયા કરતા પહેલા વ્યક્તિઓની જાણકાર સંમતિ મેળવવાનું ફરજિયાત કર્યું છે. જો સેવાઓ અને લાભો પ્રદાન કરવા માટે આવી પ્રક્રિયાની જરૂર હોય તો સરકારને સંમતિ વિના ડેટા પર પ્રક્રિયા કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવી હતી. [૮] , [૯] જો કે, જો ડેટા સરકારી ડેટાબેઝમાં વહેંચવામાં આવે તો આવી મુક્તિ લાગુ થશે કે કેમ તે બિલમાં જણાવાયું નથી. શ્રીકૃષ્ણ સમિતિ, જેણે ભારત માટે ડેટા પ્રોટેક્શન ફ્રેમવર્ક સૂચવ્યું હતું, તેણે સૂચવ્યું હતું કે જો કોઈ ચોક્કસ હેતુ માટે વ્યક્તિગત ડેટા એકત્રિત કરવામાં આવે છે, તો તેના પર અન્ય કોઈ હેતુ માટે પ્રક્રિયા કરવી જોઈએ નહીં.

જન્મ પ્રમાણપત્ર વય માટે એકમાત્ર નિર્ણાયક પુરાવો બની શકે છે

આ બિલ કેટલાક કેસોમાં જન્મ પ્રમાણપત્રોનો ઉપયોગ ફરજિયાત કરે છે, જે આવા તમામ કેસોમાં વ્યક્તિની ઉંમર અને જન્મ સ્થળ નક્કી કરવા માટે અસરકારક રીતે તેને એકમાત્ર નિર્ણાયક પુરાવા તરીકે સ્થાપિત કરે છે. જન્મ પ્રમાણપત્ર ન હોવાનો અર્થ એ થશે કે વ્યક્તિ મતદાન કરી શકતી નથી અથવા શાળા, લગ્ન અથવા સરકારી નોકરીમાં પ્રવેશ માટે અરજી કરી શકતી નથી. જો કોઈ વ્યક્તિ પાસે જન્મ પ્રમાણપત્ર ન હોય તો તેની ઉંમર નક્કી કરવા માટે આ બિલ અન્ય કોઈ માધ્યમની જોગવાઈ કરતું નથી. વધુ પરિણામ એ હોઈ શકે છે કે આનાથી જન્મ પ્રમાણપત્રો જારી કરતી સત્તાધિકારીને વ્યક્તિના જીવનને પ્રભાવિત કરવાની નોંધપાત્ર સત્તા મળે છે. આ ભ્રષ્ટાચાર તરફ દોરી શકે તેવા વિકૃત પ્રોત્સાહનો તરફ દોરી શકે છે.

જન્મ પ્રમાણપત્રની જરૂરિયાત કાળજી અને રક્ષણની જરૂરિયાતવાળા બાળકો સાથે ભેદભાવ કરી શકે છે

આ બિલ અમલમાં આવ્યા પછી, જન્મેલા કોઈપણ બાળકને ચોક્કસ હેતુઓ માટે તેમની ઉંમર અને જન્મ સ્થળ સાબિત કરવા માટે જન્મ પ્રમાણપત્રની જરૂર પડશે. તેમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) શૈક્ષણિક સંસ્થામાં પ્રવેશ, (ii) મતદાર યાદીઓની તૈયારી, (iii) સરકારી પોસ્ટ પર નિમણૂક અને (iv) કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા નિર્ધારિત અન્ય કોઈ હેતુ. વિલંબિત નોંધણી અમુક શરતો હેઠળ માન્ય છે. 30 દિવસ પછી નોંધણીની મંજૂરી આપવામાં આવશે પરંતુ એક વર્ષની અંદર, ફીની ચૂકવણી અને નિર્ધારિત મુજબ સ્વ-પ્રમાણિત દસ્તાવેજ સબમિટ કર્યા પછી જ જિલ્લા રજિસ્ટ્રાર (અથવા આવી કોઈ સત્તા)ની લેખિત પરવાનગી સાથે. જન્મના એક વર્ષ પછી નોંધણીની મંજૂરી જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા જન્મની સાચીતાની ચકાસણી કર્યા પછી અને ફીની ચુકવણી પછી કરવામાં આવેલા આદેશ પછી જ મંજૂરી આપવામાં આવશે. આ જોગવાઈઓ કાળજી અને રક્ષણની જરૂરિયાત ધરાવતા બાળકો સાથે ભેદભાવ કરી શકે છે જેમની પાસે જન્મ પ્રમાણપત્ર ન હોઈ શકે. ઉદાહરણ તરીકે, એવા કિસ્સાઓ હોઈ શકે કે જ્યાં બાળકના જન્મની નોંધણી કરવામાં આવી હોય પરંતુ તેઓ ઘરેથી ભાગી ગયા હોય, અથવા કુદરતી આફતમાં તેમના માતા-પિતાને ગુમાવ્યા હોય. જો આવા બાળક શાળામાં પ્રવેશ મેળવવા માંગે છે, તો તેની ઉંમર નક્કી કરવી મુશ્કેલ હોઈ શકે છે.

વધુમાં, આ જુવેનાઈલ જસ્ટિસ એક્ટ, 2015ની જોગવાઈઓનું ઉલ્લંઘન કરી શકે છે જેનો ઉદ્દેશ્ય સામાજીક પુનઃ એકીકરણ અને સંભાળ અને રક્ષણની જરૂરિયાતવાળા બાળકોના પુનર્વસનને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે. [૧૦] 2021માં, સર્વોચ્ચ અદાલતે નોંધ્યું હતું કે બાળ કલ્યાણ સમિતિ અથવા જુવેનાઇલ જસ્ટિસ બોર્ડ એ બાબતમાં અનિશ્ચિત છે કે તેની સમક્ષ લાવવામાં આવેલી વ્યક્તિ બાળક છે કે નહીં, તેઓ જુવેનાઇલ જસ્ટિસ એક્ટ, 2015માં સૂચિબદ્ધ પુરાવાનો ઉપયોગ કરી શકે છે. વ્યક્તિની ઉંમર નક્કી કરવા. પુરાવામાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે: (i) શાળામાંથી જન્મ પ્રમાણપત્ર અથવા મેટ્રિક પ્રમાણપત્ર, અથવા કોઈપણની ગેરહાજરીમાં, (ii) શહેરી અથવા ગ્રામીણ સ્થાનિક સંસ્થા દ્વારા આપવામાં આવેલ જન્મ પ્રમાણપત્ર, અથવા તેની ગેરહાજરીમાં, (iii) તબીબી વય નિર્ધારણ પરીક્ષણ બાળ કલ્યાણ સમિતિ અથવા જુવેનાઇલ જસ્ટિસ બોર્ડના આદેશ પર હાથ ધરવામાં આવે છે. કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો હતો કે બાળ કલ્યાણ સમિતિ અથવા જુવેનાઇલ જસ્ટિસ બોર્ડ દ્વારા નોંધવામાં આવેલી ઉંમર એ જ જુવેનાઇલ જસ્ટિસ એક્ટ, 2015ના હેતુ માટે તેની સમક્ષ લાવવામાં આવેલી વ્યક્તિની સાચી ઉંમર હશે. [૧૧] બિલ કોઈ વૈકલ્પિક પ્રદાન કરતું નથી જો કોઈ વ્યક્તિ પાસે જન્મ પ્રમાણપત્ર ન હોય તો પુરાવો.