પરિચય

જો તમે બોલિવૂડના ચાહક છો, તો તમે ચોક્કસપણે પ્રખ્યાત ડાયલોગ “તારીક પે તારીક!” સાંભળ્યો હશે. ઠીક છે, આ તારીક, અથવા તારીખો, ભારતીય ન્યાયિક પરિદ્રશ્યમાં ખૂબ જ સામાન્ય છે. કેટલીકવાર આખરી ચુકાદા સુધી પહોંચવામાં વર્ષોની અદાલતી કાર્યવાહીનો સમય લાગે છે, ભારતીય ન્યાયિક પ્રણાલીની નીતિ અનુસાર તેને કોઈપણ વિલંબ વિના સાંભળવાની આવશ્યકતા હોવા છતાં, “ન્યાયમાં વિલંબ એ ન્યાય નકારાય છે” એ કહેવતને પૂર્ણ કરવા માટે જરૂરી છે . અમે સમયાંતરે અમુક કેસોમાં કોર્ટ દ્વારા બિનજરૂરી રિમાન્ડ લેવાના પણ સાક્ષી છીએ. આમ, ન્યાયાધીશો દ્વારા બિનજરૂરી સ્થગિતતાને નિરાશ કરવા માટે, ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતા, 1973 ની કલમ 309 અમલમાં આવે છે. આ લેખમાં, લેખક વિવિધ કેસ કાયદાઓમાંથી પસાર થતાં ઉપરોક્ત જોગવાઈની વિગતવાર ચર્ચા કરશે.ફોજદારી કાર્યવાહીની સંહિતા, 1973 એ એક પ્રક્રિયાગત કાયદો છે જે ફોજદારી કેસમાં અનુસરવામાં આવતી પ્રક્રિયાઓ તેમજ ન્યાયના અસરકારક, કાર્યક્ષમ અને ન્યાયી વહીવટ માટેની જવાબદારીઓની રૂપરેખા આપે છે. ન્યાયિક પ્રણાલીનું પ્રાથમિક ધ્યેય ઝડપી અને ન્યાયી ન્યાયનું સંચાલન કરવાનું છે.

ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 309 , એવી જોગવાઈ કરે છે કે દરેક તપાસ અથવા ટ્રાયલ શક્ય તેટલી ઝડપથી આગળ વધવી જોઈએ. આ કલમ અદાલતોને નિર્દેશ આપે છે કે જ્યાં સુધી હાજર રહેલા તમામ સાક્ષીઓની તપાસ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી દરરોજના ધોરણે ફોજદારી કેસોમાં ઝડપથી આગળ વધે. વધુમાં, તે મેજિસ્ટ્રેટને ગુનાની સંજ્ઞાન લેવા અથવા ટ્રાયલ શરૂ થયા પછી જો જરૂરી હોય તો આરોપીને ન્યાયિક કસ્ટડીમાં રિમાન્ડ કરવાની સત્તા આપે છે.

આ વિભાગ ફોજદારી અદાલતોની કાર્યવાહીને મુલતવી રાખવાની અથવા મુલતવી રાખવાની સત્તાને પણ સંચાલિત કરે છે, વીતેલા સમય અને આરોપીઓની બિનજરૂરી કનડગતને કારણે પુરાવાની ખોટ અટકાવવા માટે કાર્યવાહીના અનિશ્ચિત સ્ટે ટાળવાની જરૂરિયાત પર ભાર મૂકે છે. હકારાત્મક રીતે, ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતાની કલમ 309 ઝડપી તપાસ અને ટ્રાયલ માટે પ્રદાન કરે છે. આ જોગવાઈ તમામ ફોજદારી કાર્યવાહીને લાગુ પડે છે. અસાધારણ સંજોગોમાં, ન્યાયિકતા પ્રદાન કર્યા પછી કોર્ટ કેસ મુલતવી રાખી શકે છે.

CrPC કલમ 309 શું કહે છે

કલમ 309(1) CrPC

કલમ 309(1) CrPC નું સાદા વાંચન કહે છે કે જો અદાલત નક્કી કરે છે કે અદાલતની કાર્યવાહીમાં બીજા દિવસથી વધુ વિલંબ જરૂરી છે, તો તેણે તેના કારણો રેકોર્ડ કરવા જોઈએ. અન્યથા, હાજર રહેલા તમામ સાક્ષીઓની ઊલટતપાસ ન થાય ત્યાં સુધી દરેક પૂછપરછ અથવા ટ્રાયલ દરરોજ આગળ વધવી જોઈએ.

જો કે, કોર્ટની ઉપરોક્ત સત્તામાં એક અપવાદ છે. તે એ છે કે જો કલમ 376 , કલમ 376A , કલમ 376AB , કલમ 376B , કલમ 376C , કલમ 376D , હેઠળ ઉલ્લેખિત ગુનાઓ સંબંધિત હોય તો ચાર્જશીટ દાખલ થયાની તારીખના બે મહિનાની અંદર તપાસ અથવા ટ્રાયલ પૂર્ણ થવી જોઈએ . કલમ 376DA , અથવા ભારતીય દંડ સંહિતા, 1860 ની કલમ 376DB. પેટા-કલમ (1) માટેની આ જોગવાઈ CrPC સુધારો અધિનિયમ, 2008 દ્વારા CrPC માં દાખલ કરવામાં આવી હતી .

ક્રિમિનલ લો એમેન્ડમેન્ટ એક્ટ, 2013 એ પેટા-કલમ (1) અને પ્રોવિસોને નવી પેટા-કલમ (1) અને પ્રોવિસો સાથે બદલ્યો છે. ટ્રાયલ નવી પેટા-કલમ (1) અનુસાર દૈનિક ધોરણે હાથ ધરવામાં આવવી જોઈએ, અને મુલતવી માત્ર ત્યારે જ મંજૂરી આપવી જોઈએ જ્યારે “એકદમ જરૂરી હોય” અને તે કારણો કે જેની નોંધ લેવામાં આવશે. નવી જોગવાઈ જણાવે છે કે ત્યાં સૂચિબદ્ધ ગુનાઓની તપાસ ચાર્જશીટ દાખલ થયાના બે મહિનામાં પૂર્ણ થવી જોઈએ.

અટકાયત હુકમની ગેરકાયદેસરતા

રામ નારાયણ સિંઘ વિ. દિલ્હી સ્ટેટ (1953) માં સુપ્રીમ કોર્ટના જણાવ્યા મુજબ , આ કલમ આદેશ આપે છે કે આ કલમ હેઠળ કોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવેલ કોઈપણ આદેશ લેખિતમાં હોવો જોઈએ અને “આરોપીને કસ્ટડીમાં વોરંટ દ્વારા રિમાન્ડ” માટે મેજિસ્ટ્રેટની જરૂર છે. જો તે કેસ મુલતવી રાખવાનું નક્કી કરે. મુલતવી રાખવાના આદેશ પછી આરોપીની ચાલુ કસ્ટડી ગેરકાયદેસર હોવાનું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું જ્યારે ટ્રાયલ ચલાવતા મેજિસ્ટ્રેટે લેખિતમાં આદેશ આપીને કેસને મુલતવી રાખ્યો હતો, પરંતુ રેકોર્ડ પર લેખિતમાં એવું કંઈ નહોતું કે તેણે આરોપીને રિમાન્ડ આપવાનો આદેશ પણ કર્યો હોય. કસ્ટડી માટે.

સ્ટેટ (સીબીઆઈ) વિ. દાઉદ ઈબ્રાહિમ (1997) મુજબ , અદાલત કે જે ગુનાની સંજ્ઞાન લે છે જેમાં આરોપીની તપાસ દરમિયાન ધરપકડ કરવામાં આવી હતી, કલમ 167 હેઠળ તેની સત્તાનો ઉપયોગ કરીને, આરોપીની પોલીસમાં અટકાયત કરવાનો આદેશ આપી શકે છે. કસ્ટડીમાં.

મહેશ ચંદ વિરુદ્ધ રાજસ્થાન રાજ્ય (1985) અન્ય કેસમાં જોવામાં આવ્યું હતું કે , અટકાયતનો હુકમ ગેરકાયદેસર હોવાથી આરોપી જામીન પર છૂટવા માટે હકદાર ન હતો.

અન્ય એક ચુકાદામાં, લોકેન્દ્ર વિ. યુપી રાજ્ય (1996) , ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 309(2) હેઠળ રિમાન્ડ ઓર્ડર અમાન્ય હોવાના આધારે હત્યાના કેસમાં જામીનની વિનંતી કરવામાં આવી હતી અને અટકાયત માટેનું યોગ્ય કારણ ન હતું. સ્થાપના કરવામાં આવી છે. અલાહાબાદ હાઈકોર્ટે જામીન નામંજૂર કર્યા અને કહ્યું કે ધ્યાનમાં લીધેલા કારણો ચોક્કસ હોવા જરૂરી નથી; તેના બદલે, તેઓએ ફક્ત તે જ સમજાવવું જોઈએ કે શા માટે કેસ ચોક્કસ તારીખે મુલતવી રાખવામાં આવ્યો હતો. પ્રિસાઇડિંગ ઓફિસર ગેરહાજર હતા અથવા તેને ખસેડવામાં આવ્યા હતા તે હકીકત પૂરતી હતી. કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો હતો કે હાલની અટકાયતનો આદેશ કાયદેસર છે અને આરોપીને અગાઉની કોઈપણ તકનીકી ભૂલનો લાભ મળી શકે નહીં.

કલમ 309(2) CrPC

કલમ 309(2) CrPC ની સામાન્ય સમજ એ છે કે કોર્ટ નક્કી કરી શકે છે કે ગુનાની સંજ્ઞાન લીધા પછી અથવા કોર્ટ ટ્રાયલ શરૂ થયા પછી તપાસ અથવા ટ્રાયલની શરૂઆતમાં વિલંબ જરૂરી અથવા સલાહભર્યો છે. વધુમાં, વિલંબ કરવાના નિર્ણયના આધારે, તે પ્રસંગોપાત, તે વાજબી ગણાય તેટલા સમય માટે યોગ્ય લાગે તે શરતો પર તેને રેકોર્ડ કરવા, મુલતવી રાખવા અથવા મુલતવી રાખવાના કારણોસર અને વોરંટ દ્વારા, આરોપીને રિમાન્ડ પર લઈ શકે છે. જો કસ્ટડીમાં હોય.

સમ્રાટ વિ. મો. ઈબ્રાહિમ (1941) ના કિસ્સામાં નોંધ્યું છે તેમ , આ કલમ હેઠળ કેસ અનિશ્ચિત સમય માટે મુલતવી રાખી શકાય નહીં. સાઈન ડાઈ મુલતવી એ લાંબો વિલંબ છે. ફોજદારી કાયદાનો ધ્યેય એ છે કે જેમના પર આરોપ લગાવવામાં આવ્યા છે તેમને ઝડપથી ન્યાય અપાવવાનો છે જેથી જો તેઓ દોષિત સાબિત થાય તો તેમને સજા થઈ શકે અને જો તેઓ નિર્દોષ સાબિત થાય તો તેમને છોડી દેવામાં આવે. સરકારી વકીલ કે જેઓ કોર્ટ સમક્ષ મામલો લાવવા માટે યોગ્ય વ્યક્તિ છે, જો સરકાર અરજી રજૂ કરવા અથવા કોર્ટને મુલતવી રાખવાની વિનંતી કરવા ઈચ્છે તો તેનો સીધો સંપર્ક કરી શકાય છે.

જો કે, જો ન્યાયાધીશ આરોપીને કસ્ટડીમાં મોકલે તો નીચેની શરત પૂરી કરવી આવશ્યક છે:

1. CrPCની કલમ 309 મુજબ કોઈ પણ મેજિસ્ટ્રેટ આરોપી વ્યક્તિને એક સમયે પંદર દિવસથી વધુ સમય માટે કસ્ટડીમાં રાખી શકે નહીં.

એમ. સાંબાસિવા રાવ વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા (1973)ના ચુકાદામાં નોંધ્યું છે કે, એકંદરે, CrPCની કલમ 167 15 દિવસ માટે પરવાનગી આપે છે. તે કલમ હેઠળ રિમાન્ડની કુલ અવધિ 15 દિવસથી વધુ ન હોઈ શકે. આ કલમ મુજબ, મેજિસ્ટ્રેટ આરોપીને એક સમયે 15 દિવસ સુધી જેલમાં રાખવાનો આદેશ આપી શકે છે અને આ કેટલી વાર થઈ શકે તેની કોઈ મર્યાદા નથી. રિમાન્ડ ઓર્ડર ખામીયુક્ત હોવાનો દાવો કરવો ખોટો છે કારણ કે આરોપી મેજિસ્ટ્રેટ સમક્ષ હાજર થયો નથી.

એ. નારાયણ રેડ્ડી વિ. આંધ્રપ્રદેશ રાજ્ય (1992) માં નોંધવામાં આવ્યું હતું કે જ્યારે સંજ્ઞાન લેતા પહેલા આરોપીને રજૂ કર્યા વિના રિમાન્ડના વધુ આદેશો પસાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે પ્રતિવાદી જામીન મેળવવા માટે હકદાર છે. જો કે, એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે અટકાયત કરાયેલ આરોપી જામીન મેળવવા માટે હકદાર હતો અને તે Cr.PC હેઠળ અથવા ભારતના બંધારણની કલમ 226 હેઠળ હાઇકોર્ટમાં અરજી કરી શકે છે જેથી કરીને જ્યારે રિમાન્ડના ક્રમિક આદેશો જારી કરવામાં આવ્યા હોય ત્યારે તેની મુક્તિ સુરક્ષિત કરી શકાય. અદાલતે સંજ્ઞાન લેતા પહેલા આરોપીને રજૂ કર્યા વગર.

બોમ્બે મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશન વિ. સુરેશ ગુપ્તા (1986 ) માં જોવામાં આવ્યું હતું કે આ કલમની જોગવાઈઓ કાયમી ધોરણે ફોજદારી કાર્યવાહી પર રોક લગાવતા આદેશ દ્વારા પૂરી થતી નથી. જ્યારે રવીન્દ્ર નાઈક વિ. સ્ટેટ ઓફ ઓરિસ્સા (1994)ના ચુકાદામાં નોંધ્યું હતું કે આરોપીને જ્યારે તે દૂર હતો ત્યારે તેને વધારાના 15 દિવસ માટે કસ્ટડીમાં રાખવા તે કાયદેસર માનવામાં આવતું હતું.

2. વધુમાં, જ્યાં સુધી એવા અસાધારણ સંજોગો ન હોય કે જેનું લેખિતમાં દસ્તાવેજીકરણ કરવું આવશ્યક છે, ન્યાયાધીશે સાક્ષીઓ હાજર હોય તેવા કેસોમાં તેમની તપાસ કર્યા વિના વિલંબ કરવાની મંજૂરી આપવી જોઈએ નહીં.

સુપ્રિમ કોર્ટે મોહમ્મદ ખાલિદ વિ. સ્ટેટ ઓફ ડબલ્યુબી (2002), યુપી સ્ટેટ વિ. શંભુ નાથ સિંહ (2001) માં આપેલા ચુકાદા પર આધાર રાખતા , અવલોકન કર્યું કે જ્યાં સાક્ષીઓ હાજર હોય તેવા કેસોમાં અદાલતે ઉદાર મુલતવી આપવી જોઈએ નહીં. . સુપ્રીમ કોર્ટે ચુકાદો આપ્યો કે જો સાક્ષી હાજર હોય અને તેની પ્રારંભિક ઉલટતપાસ પૂર્ણ થઈ ગઈ હોય તો ટ્રાયલ કોર્ટે વિનંતી પર કેસને ટાળવો જોઈએ નહીં.

હિમાચલ સિંઘ વિ. મધ્ય પ્રદેશ રાજ્ય (1990) માં , સ્પેશિયલ જજ સમક્ષની સુનાવણીમાં, આરોપીના બચાવ પક્ષના વકીલે વરિષ્ઠ વકીલની માંદગીને કારણે મુલતવી રાખવાની વિનંતી કરી, પરંતુ મધ્યપ્રદેશ હાઈકોર્ટે વિનંતીને નકારી કાઢી. કોર્ટે સાક્ષીઓની પણ ઊલટતપાસ કરી હતી, જે કરવા માટે વકીલ તૈયાર ન હતા, અને તે પછી, કોર્ટે સાક્ષીને મુક્ત કર્યો હતો. એડવોકેટને ઉલટતપાસ માટે તૈયાર રહેવા માટે વધુ સમય આપવા માટે કેસની સુનાવણી મોકૂફ રાખવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો.

3. આગળની શરત એ છે કે આરોપીને તેના પર લાગુ થનારી સૂચિત સજા સામે વાંધો ઉઠાવવા માટે માત્ર કોર્ટ દ્વારા કોઈ મુલતવી રાખવામાં આવશે નહીં.

મુખ્ય ધ્યેય સ્થગિતતાઓની સંખ્યા ઘટાડવાનું છે. જો કે, આનો અર્થ એ નથી કે જોગવાઈ કોર્ટને કેસને મુલતવી રાખવાથી અટકાવે છે ત્યારે પણ આમ કરવાથી ન્યાયના હિતોની સેવા થશે. સંહિતાની કલમ 235(2) માં જણાવ્યા મુજબ ન્યાયની આવશ્યકતાને પરિપૂર્ણ કરવા માટે જીવન અથવા મૃત્યુ સાથે સંકળાયેલી મહત્વપૂર્ણ પરિસ્થિતિઓમાં કોર્ટને મુલતવી રાખવાની મનાઈ નથી , ભલે તે આરોપીને કોઈ અધિકાર ન આપે.

તે એક જ દિવસે દોષિત ઠરાવ અને સજા બંને રેકોર્ડ કરવાનો રિવાજ છે. જ્યારે કલમ 302 હેઠળ દોષિત ઠરાવવામાં આવે અને આજીવન કેદની સજા ફટકારવાની વિનંતી કરવામાં આવે ત્યારે કોર્ટે સજાના મુદ્દા પર આરોપીઓ પાસેથી સાંભળવાની જરૂર નથી . કલમ 309(2)ની ત્રીજી જોગવાઈ, જો કે, જ્યારે મૃત્યુદંડની વિચારણા કરવામાં આવી રહી હોય ત્યારે આરોપીને સૂચિત સજાના વિરોધમાં પુરાવા રજૂ કરવાની મંજૂરી આપવા માટે કોર્ટને મુલતવી આપતા અટકાવતી નથી. જો આરોપી જામીન પર બહાર હોય, તો સેશન્સ કોર્ટ અથવા સ્પેશિયલ કોર્ટે તેમને તાત્કાલિક જેલમાં લાવવાનો આદેશ આપવો જોઈએ અને જ્યાં સુધી સજાનો મુદ્દો ઉકેલાઈ ન જાય ત્યાં સુધી તેને કસ્ટડીમાં રાખવામાં આવે.

4. આગળની શરતો નીચે મુજબ છે.
5. કોઈપણ પક્ષ સ્થગિત કરવાની વિનંતી કરી શકશે નહીં સિવાય કે સંજોગો પક્ષના નિયંત્રણની બહાર હોય;

રાજ્ય (દિલ્હી પ્રશાસન) વિ. વિશ્વનાથ લુગનાની (1981) માં હાઇકોર્ટનો નિર્ણય વાજબી માનવામાં આવ્યો હતો કે ફરિયાદ પક્ષે સાક્ષીઓને બોલાવવામાં અને તેમની પૂછપરછ કરવામાં ગેરવાજબી સમય વિતાવ્યો હતો.

2. પક્ષકારના વકીલને અન્ય કોર્ટમાં સગાઈને કારણે હાજર થવાનું માફ કરી શકાશે નહીં;
3. કોર્ટ સાક્ષીનું નિવેદન પણ રેકોર્ડ કરી શકે છે અને કેસની જરૂરિયાતો અનુસાર, એક્ઝામિન-ઇન-ચીફ અથવા સાક્ષીની ઊલટતપાસ કરીને આદેશો પસાર કરી શકે છે. આ કોર્ટ દ્વારા ત્યારે થઈ શકે છે જ્યારે કોઈ સાક્ષી કોર્ટમાં હાજર હોય પરંતુ કોઈ પક્ષકાર અથવા તેના વકીલ હાજર ન હોય, અથવા પક્ષકાર અથવા તેના વકીલ, કોર્ટમાં હાજર હોવા છતાં, સાક્ષીની તપાસ અથવા ઉલટ તપાસ કરવા તૈયાર ન હોય.

થાના સિંઘ વિ. સેન્ટ્રલ બ્યુરો ઑફ નાર્કોટિક્સ (2013) ના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે નાર્કોટિક ડ્રગ્સ એન્ડ સાયકોટ્રોપિક સબસ્ટન્સ (NDPS) એક્ટ, 1985 સાથે સંકળાયેલા કેસમાં નક્કી કર્યું હતું કે 2009માં કાયદાના પુસ્તકમાં સંશોધિત કલમ ઉમેરવામાં આવી હોવા છતાં, ફેરફારને અસરકારક બનાવવા માટે જરૂરી સૂચના બનાવવામાં આવી ન હતી. સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે ચોથી જોગવાઈ તરત જ જાણ કરવા લાયક છે.

કલમ 309 ની સમજૂતી

કલમ 309 નો ખુલાસો 2 કહે છે કે, યોગ્ય સંજોગોમાં, ફરિયાદ પક્ષ અથવા આરોપી દ્વારા અમુક ખર્ચની ચુકવણી એ એવી શરતોમાંથી એક હોઈ શકે છે કે જેના પર સ્થગિત અથવા વિલંબ મંજૂર કરવામાં આવે છે.

આ ચોક્કસપણે કોર્ટને તે પક્ષ પર ખર્ચ લાદવાનો અધિકાર આપે છે જેણે બીજી બાજુની ક્રિયાઓના પરિણામે બિનજરૂરી ખર્ચો કર્યા છે. જો ત્યાં અપવાદરૂપ શરતો હોય, તો આ કરવામાં આવશે.

વિલંબની વિનંતી કરનાર પક્ષ ખર્ચને આવરી લેવા માટે જવાબદાર છે. જ્યારે કોઈ કેસની સુનાવણી ટ્રાન્સફરની વિનંતીને કારણે મુલતવી રાખવામાં આવે છે, ત્યારે મેજિસ્ટ્રેટને મુલતવી રાખવાનો ખર્ચ આપવા માટે પરવાનગી આપવામાં આવતી નથી.

ઇછાબ શેખ વિ. ખીરોડે કુમાર ઘોસ (1944) માં એક આદેશ જેમાં આરોપીએ માંદગીને કારણે મુલતવી રાખવાની વિનંતી કરી હોય તેવા કેસોમાં ફરિયાદીના ખર્ચની ચૂકવણી કરવાની ફરજ પાડતા મેજિસ્ટ્રેટ પાસે કેસ મુલતવી રાખવા સિવાય કોઈ વિકલ્પ બચ્યો ન હતો, તેમ છતાં તે જારી કરી શકે. આરોપીની ધરપકડ માટે વોરંટ.

કલમ 309 CrPC નો અવકાશ અને ઉદ્દેશ્ય

ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતાની કલમ 309(1) જણાવે છે કે દરેક તપાસ અથવા ટ્રાયલ શક્ય તેટલી વહેલી તકે પૂર્ણ થવી જોઈએ. ઉદાહરણ તરીકે, એકવાર સાક્ષીની પરીક્ષા શરૂ થઈ જાય, જ્યાં સુધી હાજર રહેલા તમામ સાક્ષીઓની તપાસ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે દરરોજ ચાલુ રહેવી જોઈએ, સિવાય કે કોર્ટ નિર્ણય લે કે નોંધ લેવાના કારણો માટે આગલા દિવસથી આગળ મુલતવી રાખવાની જરૂર છે.

કલમ 309(2) મુજબ , જો કોર્ટને ગુનાની સંજ્ઞાન લીધા પછી અથવા ટ્રાયલ શરૂ થયા પછી કોઈપણ તપાસ અથવા ટ્રાયલ મુલતવી રાખવા અથવા મુલતવી રાખવાનું જરૂરી અથવા સલાહભર્યું લાગે, તો તે સમયાંતરે તેમ કરી શકે છે. કોર્ટ તેને યોગ્ય લાગે તેમ આગામી સુનાવણી માટે શરતો અને સમય નક્કી કરી શકે છે. જો કે, કોર્ટે કોઈપણ પૂછપરછ અથવા ટ્રાયલ મુલતવી રાખવા અથવા મુલતવી રાખવાના કારણો નોંધવા જોઈએ. જો આરોપીને પહેલાથી જ કસ્ટડીમાં લેવામાં આવ્યો હોય તો કોર્ટ દ્વારા તેને વોરંટ સાથે રિમાન્ડ પર લેવામાં આવી શકે છે. જો કે, કોઈપણ મેજિસ્ટ્રેટ કલમ 309 હેઠળ આરોપી વ્યક્તિને એક સમયે પંદર દિવસથી વધુ સમય માટે કસ્ટડીમાં રાખી શકે નહીં. 

વધુમાં, જો ત્યાં સાક્ષીઓ હાજર હોય, તો લેખિતમાં ઉલ્લેખિત વિશેષ કારણો વિના કોઈ સ્થગિત અથવા મુલતવી કરી શકાશે નહીં. વધુમાં, આરોપીને તેના પર લાદવામાં આવેલ સજા સામે કારણ દર્શાવવા માટે પરવાનગી આપવાના હેતુથી જ કોઈ મુલતવી રાખવામાં આવશે નહીં.

સંહિતાના સ્પષ્ટીકરણ 1 થી કલમ 309 મુજબ, જો આરોપીએ ગુનો કર્યો હોવાની શંકા ઊભી કરવા માટે પૂરતા પુરાવા હોય તો રિમાન્ડ એ વાજબી કારણ છે અને રિમાન્ડ દ્વારા વધુ પુરાવા મેળવવામાં આવશે તેવી શક્યતા જણાય છે. મુલતવી રાખવાની અથવા મુલતવી રાખવાની શરતોમાં, સંહિતાની કલમ 309 ના સ્પષ્ટીકરણ 2 મુજબ, યોગ્ય સંજોગોમાં, ફરિયાદ પક્ષ અથવા આરોપી દ્વારા ખર્ચની ચુકવણીનો સમાવેશ થઈ શકે છે.

કોડની કલમ 309 લાગુ કરવાનો હેતુ અર્થહીન મુલતવીઓને નિરાશ કરવાનો હતો. કાયદાની નીતિ એવી છે કે ફોજદારી કેસોનો શક્ય તેટલો વહેલો ઉકેલ લાવવામાં આવે. જાનિકમ્મા વિ. અપ્પન્ના (1957) માં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે ફોજદારી કાયદાનો તે મૂળભૂત નિયમ છે કે ફોજદારી કાર્યવાહી શક્ય તેટલી વહેલી તકે અને અયોગ્ય વિલંબ વિના પૂર્ણ થવી જોઈએ. આરોપીને બિનજરૂરી રીતે હેરાન ન થાય અને સમય પસાર થવાને કારણે પુરાવા ખોવાઈ ન જાય તેવો હેતુ છે.

વિભાગની લાગુ પડે છે

આ કલમ ગુનાહિત ટ્રાયલ અને ધરપકડ પછી કસ્ટડીમાં રહેલા શકમંદો વિશે પૂછપરછ સાથે સંકળાયેલા તમામ કેસોને લાગુ પડે છે. આ વિભાગનો મુખ્ય હેતુ સ્પષ્ટપણે અદાલતોને ઝડપી ટ્રાયલ ચલાવવા માટે નિર્દેશિત કરવાનો છે. હાલમાં આપણા દેશમાં કરોડો કેસ પેન્ડિંગ છે, જેનું પ્રાથમિક કારણ તેમના ટ્રાયલ અને પૂછપરછમાં લાંબો વિલંબ છે. જો કે, વિભાગમાં ન્યાયતંત્રને કોઈપણ રીતે કેસોનું નિરાકરણ કરવાની સંપૂર્ણ આવશ્યકતા નથી, તે એ પણ પ્રદાન કરે છે કે ચોક્કસ સંજોગોમાં સુનાવણી મુલતવી રાખી શકાય છે, અને સંબંધિત ન્યાયાધીશે તેના માટેના કારણો રેકોર્ડ કરવા આવશ્યક છે.

મામૂલી કારણોસર કેસ મુલતવી રાખવો

અદાલતો કેસથી ભરેલી છે, અને શંકાસ્પદ આધારો પર મંજૂર કરવામાં આવેલી મુલતવીના પરિણામે કેસ હજુ પણ પેન્ડિંગ છે. કોર્ટ પાસે સંહિતાની કલમ 309 હેઠળ સુનાવણી મુલતવી રાખવા અને મુલતવી રાખવાની સત્તા છે. આ મુલતવી સામાન્ય રીતે કોર્ટ દ્વારા કેસ-દર-કેસના આધારે આમ કરવા માટેના વાજબીતાને ધ્યાનમાં લીધા પછી મંજૂર કરવામાં આવે છે.

સંખ્યાબંધ કેસ કાયદાઓ મુલતવી રાખવાના વિવિધ કારણોની ચર્ચા કરે છે, જેમ કે કેસ ચલાવવા માટે કાઉન્સિલની અસમર્થતા, કેસની તૈયારી માટે વાજબી સમયની જરૂરિયાત, કોઈપણ પક્ષની બીમારી, તેની કાઉન્સિલ અથવા તેના સાક્ષીઓ વગેરે. બીજી તરફ, અદાલતોને વિવિધ કારણોસર મુલતવી રાખવાનો ઇનકાર કરવાનો અધિકાર છે, જેમાં કોર્ટમાં હાજર સાક્ષીની બિન-તપાસ, અન્ય કાર્યવાહીમાં ક્લાયન્ટનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી હોવાથી વકીલની હાજર રહેવાની અસમર્થતા, સાક્ષીનો દુરુપયોગ. કોર્ટ પ્રક્રિયા, વગેરે.

સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે સુખપાલ સિંઘ વિ. કલ્યાણ સિંહ (1962)ના કેસમાં સ્થગિતતા મંજૂર કરવા અથવા નામંજૂર કરવાની કોર્ટની સત્તાને સંચાલિત કરતી કોઈ સ્પષ્ટ માર્ગદર્શિકા નથી . જો કે, અદાલતે વાજબી આધારો પર અને દરેક કેસના તથ્યો અને સંજોગોને ધ્યાનમાં લીધા પછી તેને મંજૂરી આપવી જોઈએ. તેથી સ્થગિત કરવા માટેનો તર્ક રેકોર્ડ કરવો આવશ્યક છે. હાલમાં, ભ્રષ્ટાચાર અને સત્તા નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવે છે. આ પરિબળોનો ઉપયોગ ટ્રાયલમાં વિલંબ કરવા અને વિવિધ આધારો પર કાર્યવાહી સ્થગિત કરવા માટે સરળતાથી થઈ શકે છે, પછી ભલે વિનંતી ગેરવાજબી હોય. તેઓ આમ કાયદાની જોગવાઈઓ પાછળના ઈરાદાને નબળી પાડે છે.

મલિમથ સમિતિએ અદાલતોને સુનાવણી અને ન્યાયના વહીવટ બંનેને મુલતવી રાખવા માટે મુલતવી રાખવાનો ઉપયોગ કરવાથી દૂર રહેવાની સલાહ પણ આપી હતી. આ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવા માટે, સમિતિએ સૂચવ્યું હતું કે સ્થગિત થવા માટે અપવાદરૂપ આવશ્યકતાઓને સ્પષ્ટપણે વ્યાખ્યાયિત કરવી જોઈએ.

વાજબી રીતે ઝડપી ટ્રાયલની બાંયધરી આપતી ન હોય તેવી પ્રક્રિયા કલમ 21નું ઉલ્લંઘન કરશે

જો કે એવા કિસ્સાઓ છે કે જ્યાં સુપ્રીમ કોર્ટે કાર્યવાહીને પડતી મૂકવા અથવા બંધ કરવાનો નિર્દેશ આપ્યો હોય જ્યાં વિલંબથી ન્યાયના અંતને નુકસાન પહોંચ્યું હોય, તે માત્ર હુસૈનરા ખાતુન વિરુદ્ધ ગૃહ સચિવ, બિહાર રાજ્ય (1979) ના કેસમાં જ કોર્ટે જાહેર કર્યું હતું . તે ઝડપી અજમાયશ, જેના દ્વારા અમારો અર્થ વ્યાજબી રીતે ઝડપી ટ્રાયલ છે, તે કલમ 21 માં સમાવિષ્ટ જીવન અને સ્વતંત્રતાના મૂળભૂત અધિકારનો એક અભિન્ન અને આવશ્યક ભાગ છે . ત્યારથી, કોર્ટે ઝડપી ટ્રાયલ પર વ્યાપક કેસ કાયદો વિકસાવ્યો છે, પરંતુ તેણે ક્યારેય સ્પષ્ટ કર્યું નથી કે ટ્રાયલ પૂર્ણ કરવા માટે વાજબી સમયમર્યાદા શું છે.

તેનાથી વિપરીત, પાંચ ન્યાયાધીશોની સર્વોચ્ચ અદાલતની બંધારણીય બેન્ચે અબ્દુલ રહેમાન અંતુલે વિ. આર.એસ. નાયક (1991) માં સમય મર્યાદા નક્કી કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો કે જેનાથી આગળ કોઈ ફોજદારી કાર્યવાહી ચાલુ રાખવાની મંજૂરી આપવી જોઈએ નહીં , જ્યારે તેમને વિનંતી કરવામાં આવી હતી કે તેઓ આમ કરે છે કારણ કે, આવા વિના મર્યાદા, મેનકા ગાંધી અને હુસૈનરા ખાતૂન કેસમાં કલમ 21નો ખુલાસો માત્ર એક ભ્રમણા અને નમ્રતા બની રહેશે. કોર્ટના મતે, ફોજદારી ટ્રાયલ માટે સમય મર્યાદા નક્કી કરવી “ ન તો સલાહભર્યું કે વ્યવહારુ ” નથી.

સર્વોચ્ચ અદાલતના પછીના નિર્ણયો, જેમ કે કોમન કોઝ, અ રજિસ્ટર્ડ સોસાયટી વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા (1996) અને રાજ દેવ શર્મા વિરુદ્ધ. બિહાર રાજ્ય (1998), એ સમય મર્યાદા સ્થાપિત કરી કે જેમાં ચોક્કસ IPC ગુનાઓ ચલાવવા જોઈએ. આ કેસોમાં, કોર્ટે આદેશ આપ્યો હતો કે આરોપીઓને જામીન પર મુક્ત કરવામાં આવે અથવા જો નિર્ધારિત સમયમાં ટ્રાયલ પૂર્ણ ન થાય તો કેસને રદ કરવામાં આવે. જો કે, પી. રામચંદ્ર રાવ વિ. કર્ણાટક રાજ્ય (2002), સાત ન્યાયાધીશોની બંધારણીય બેન્ચે આ ચુકાદાઓને રદબાતલ કર્યા હતા. કોર્ટે ફોજદારી કેસોમાં ઝડપી ટ્રાયલના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો હતો, સ્વીકાર્યું હતું કે તે હજુ પણ વ્યવહારમાં પ્રપંચી છે, અને નોંધ્યું છે કે તે સમયમર્યાદામાં ટ્રાયલ પૂર્ણ થવી જોઈએ તે અંગે દિશાનિર્દેશો નક્કી કરવા તેના કાર્યક્ષેત્રની બહાર છે.

કોર્ટે અવલોકન કર્યું હતું કે બંધારણની કલમ 32 , 21, 141 અને 142 નું આપણે કેટલું વ્યાપક અર્થઘટન કરીએ છીએ તે ધ્યાનમાં લીધા વિના, આવા નિર્દેશો વર્તમાન અને ભવિષ્યના તમામ કેસોને કાયદામાં લાગુ પડે છે, જે અમારા મતે, ન્યાયિક દ્વારા કરી શકાય નહીં. નિર્દેશો અને બંધારણીય અદાલતોને ઉપલબ્ધ ન્યાયિક કાયદો બનાવવાની સત્તાના અવકાશમાં. બંને વચ્ચેની રેખા પાતળી છે પરંતુ સમજી શકાય તેવી છે; અદાલતો કાયદાની ઘોષણા કરી શકે છે, તેનું અર્થઘટન કરી શકે છે અને કાયદામાં જે સ્પષ્ટ છે તે ગાબડાંને બંધ કરી શકે છે, પરંતુ તેઓ કાયદાના ક્ષેત્રમાં પ્રવેશી શકતા નથી જેના માટે તેનો હેતુ ન હતો.

રિમાન્ડ શબ્દનો અર્થ અને અહીં તેની સુસંગતતા

રિમાન્ડનો અર્થ થાય છે “આરોપી વ્યક્તિને કસ્ટડીમાં પાછા મોકલવા” અથવા “સૈનિકને તેની પોસ્ટ પર પાછા મોકલવા.” સિવિલ લોમાં કેસને રિમાન્ડ આપવાનો અર્થ તેને મૂળ નીચલી કોર્ટમાં પરત કરવાનો છે.

વાક્ય “આ રીતે કેસને ટ્રાયલ કોર્ટમાં પાછો મોકલવામાં આવે છે” શબ્દ “રિમાન્ડ” શબ્દને બદલે અચોક્કસ રીતે ઉપયોગમાં લેવાય છે. તે શબ્દનો યોગ્ય ઉપયોગ નથી. માત્ર એટલું જ કહીને કે કેસને ટ્રાયલ કોર્ટમાં રિમાન્ડ આપવામાં આવ્યો છે.

“રિમાન્ડ” શબ્દ સાથે ક્રિયાપદ અને સંજ્ઞા બંનેનો ઉપયોગ થાય છે. આ સજાના સંદર્ભમાં તેનો અર્થ થાય છે કે “આરોપી વ્યક્તિને તે જ કસ્ટડીમાં ફરીથી સોંપવું કે જ્યાંથી તેને છોડવામાં આવ્યો હતો” . “રિમાન્ડ”, જ્યારે સંજ્ઞા તરીકે વપરાય છે, તે પુનઃ પ્રતિબદ્ધતા માટેના ન્યાયિક આદેશનો સંદર્ભ આપે છે. દાખલા તરીકે, આરોપીને જામીન વગર રિમાન્ડ પર રાખવામાં આવે છે.

ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડ (Cr.PC) ના ફક્ત ત્રણ વિભાગો “રિમાન્ડ,” કલમ 209(a) , “પ્રતિબદ્ધ કાર્યવાહી દરમિયાન રિમાન્ડ”, કલમ 209(b), “ટ્રાયલના નિષ્કર્ષ સુધી રિમાન્ડ” અને કલમનો ઉપયોગ કરે છે. 309(2), “જ્યારે તપાસ અથવા ટ્રાયલ મુલતવી રાખવામાં આવે ત્યારે રિમાન્ડ.” પોસ્ટ-કોગ્નાઇઝન્સ સ્ટેજ પર, ઉપરોક્ત તમામ નિયમો લાગુ પડે છે. “રિમાન્ડ” શબ્દ બંને વિભાગોમાં કોડના નિર્માતાઓ દ્વારા યોગ્ય રીતે પસંદ કરવામાં આવ્યો હતો કારણ કે, આ બંને કિસ્સાઓમાં, ગુનેગારને તે જ કાનૂની કસ્ટડીમાં પરત કરવામાં આવે છે જ્યાંથી તેને અગાઉ છોડવામાં આવ્યો હતો.

ગૌરીશંકર વિ. બિહાર રાજ્ય (1972) માં , સુપ્રીમ કોર્ટે જાહેર કર્યું કે તપાસ અથવા ટ્રાયલની શરૂઆત પછી આવા રિમાન્ડ ફક્ત “ન્યાયિક કસ્ટડી” માટે હોઈ શકે છે અને પોલીસ કસ્ટડી નહીં, કલમ 309 સીઆરપીસીનું અર્થઘટન કરે છે. કેરળ રાજ્ય વિ. સદાનંદન (1984) માં , કેરળ હાઈકોર્ટના ન્યાયમૂર્તિ ભાસ્કરન નામ્બિયારે કલમ 309 અંગે સમાન અભિપ્રાય વ્યક્ત કર્યો હતો. સીબીઆઈ વિ. અનુપમ જે. કુલકર્ણી (1992) ના ફકરા 6 માં , કેરળ હાઈકોર્ટના ચુકાદાની પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી.

કલમ 167 અને 309 CrPC વચ્ચેનો તફાવત

કોડની કલમ 167 તપાસના સમગ્ર તબક્કા દરમિયાન વ્યક્તિની કસ્ટડીની ચર્ચા કરે છે, જે ક્યાં તો ન્યાયિક કસ્ટડી અથવા પોલીસ કસ્ટડી હોઈ શકે છે. તપાસ ચાલુ હોય ત્યારે જો કોઈ વ્યક્તિની પછીની તારીખે ધરપકડ કરવામાં આવે, તો આ કલમ તેમને લાગુ પડતી નથી. જો કે, જ્યારે કોર્ટ પરિસ્થિતિનું સંજ્ઞાન લે છે, ત્યારે કલમ 309 કસ્ટડી પર લાગુ થાય છે, અને માત્ર ન્યાયિક કસ્ટડી સામેલ હોઈ શકે છે.

પોલીસ માત્ર ત્યારે જ તપાસ કરી શકે છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને ન્યાયિક મેજિસ્ટ્રેટની મંજૂરી સાથે કસ્ટડીમાં રાખવામાં આવે છે. કોર્ટની પરવાનગીથી જ કસ્ટડીમાં રાખવામાં આવેલ વ્યક્તિની પૂછપરછ થઈ શકે છે. જો કોર્ટ કેસની નોંધ લે તો કલમ 309(2) લાગુ કરવામાં આવે છે; અન્યથા, કલમ 167 તપાસના તબક્કા દરમિયાન લાગુ કરવામાં આવે છે. સીબીઆઈ વિ. દાઉદ ઈબ્રાહિમ કાસકર (1997) ના કેસમાં પણ આ જ વાતનો પુનરોચ્ચાર કરવામાં આવ્યો હતો. માનનીય સર્વોચ્ચ અદાલતે ચુકાદો આપ્યો હતો કે કલમ 167 હેઠળ કસ્ટડીમાં અટકાયત અને કલમ 309(2) ની પ્રથમ જોગવાઈમાં ઉલ્લેખિત રિમાન્ડ અને કસ્ટડી વચ્ચેના તફાવતને વિવાદ કરવાનો કોઈ રસ્તો નથી. જ્યારે બાદમાં હેઠળ અટકાયત પૂછપરછના તબક્કાને લગતી હોય છે અને શરૂઆતમાં પોલીસ કસ્ટડી અથવા કોર્ટ કસ્ટડીમાં હોઈ શકે છે, ભૂતપૂર્વ હેઠળના રિમાન્ડ સંજ્ઞાન પછીના તબક્કા સાથે સંબંધિત છે અને તે માત્ર ન્યાયિક કસ્ટડીમાં હોઈ શકે છે.

જ્યારે કોઈ આરોપી વ્યક્તિ ન્યાયિક કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે સંબંધિત મેજિસ્ટ્રેટની કસ્ટડીમાં હોય છે, જ્યારે તેઓ પોલીસ કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે પોલીસ પાસે તેમની શારીરિક કસ્ટડી હોય છે. પહેલા, આરોપીને પોલીસ સ્ટેશનમાં કોટડીમાં રાખવામાં આવે છે જ્યારે બાદમાં, જેલમાં હોય છે.

તપાસ એજન્સીને વધુ તપાસ દરમિયાન ધરપકડ કરાયેલ વ્યક્તિની પૂછપરછ કરવાની તક નકારી કાઢવામાં આવશે, ભલે તે કોર્ટને પૂરતી સામગ્રીના ઉત્પાદન પર સમજાવી શકે કે તે હેતુ માટે તેની પોલીસ કસ્ટડીમાં તેની અટકાયત જરૂરી છે. જો કલમ 309(2) નો અર્થ એવો થાય છે કે અદાલતે ગુનાની સંજ્ઞાન લીધા પછી, તે કલમ 167 હેઠળ પોલીસ કસ્ટડીમાં અટકાયતની તેની સત્તાનો ઉપયોગ કરી શકતી નથી. તેથી, કલમ 309(2)માં “આરોપી જો કસ્ટડીમાં હોય તો” તે એવા આરોપીને સંદર્ભિત કરે છે કે જેઓ કોર્ટમાં તે સમયે હાજર હતા કે જ્યારે તેની સામે આરોપ દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો અથવા જ્યારે તપાસ અથવા ટ્રાયલ ચાલી રહી હતી, અને તે પછીની તપાસ દરમિયાન અટકાયત કરાયેલા આરોપીને નહીં.

આરોપીનું પ્રથમ વર્ગીકરણ કલમ 309 (2) ના પ્રકાશમાં જ ન્યાયિક કસ્ટડીમાં મોકલી શકાય છે, પરંતુ આરોપીનું બીજું વર્ગીકરણ ચાલુ તપાસના સમયગાળા માટે કલમ 167 દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવશે.

કલમ 309 CrPC અને કલમ 167 CrPC હેઠળ કસ્ટડીની જોગવાઈઓ ખૂબ જ અલગ છે. ટ્રાયલની રાહ જોઈ રહેલા કેદીઓને કલમ 309 માં વર્ણવેલ અટકાયત માટે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે. આ ઇન રે નાગેન્દ્ર નાથ (1923) અને બાબુભાઈ પરશોત્તમદાસ પટેલ વિરુદ્ધ ગુજરાત રાજ્ય (1982) ના કેસોમાં જોવા મળ્યું હતું . 

કલમ 309 CrPC પર મુખ્ય ન્યાયિક ઘોષણાઓ

 વિનોદ કુમાર વિ. પંજાબ રાજ્ય (2015)

સુપ્રિમ કોર્ટે વિનોદ કુમાર વિરુદ્ધ પંજાબ રાજ્ય (2015) માં વિચલિત વ્યૂહરચનાઓના ઉપયોગ અને કલમ 309 ના બિન-લાગુ કરવા અંગે તેની ગંભીર વેદના વ્યક્ત કરી હતી અને જાહેર કર્યું હતું કે અસ્વીકાર્ય આધારો માટે મુલતવી આપવી તે ઇચ્છનીય નથી. ટ્રાયલ દરમિયાન કોર્ટની ફરજોનો સારાંશ આપતા તમામ હાઈકોર્ટના મુખ્ય ન્યાયાધીશોને આ સંદર્ભે સૂચનાઓ મળી હતી.

અકીલ @ જાવેદ વિ. દિલ્હી રાજ્યનું એનસીટી (2013)

સુપ્રીમ કોર્ટે અકીલ @ જાવેદ વિરુદ્ધ એનસીટી રાજ્ય દિલ્હી (2013) માં ટ્રાયલ દરમિયાન મુલતવી રાખવાની પ્રથાને નકારી કાઢી હતી . તેણે કલમ 309 દ્વારા આવશ્યકતા મુજબ ટ્રાયલના નિષ્કર્ષ સુધી દરરોજ ટ્રાયલ ચાલુ રાખવા માટે નોંધપાત્ર ગુનાઓ સાથે સંકળાયેલા કેસોને હેન્ડલ કરવાની અદાલતની તાત્કાલિક જરૂરિયાત પર ભાર મૂક્યો હતો.

મોહમ્મદ દાઉદ ઉર્ફે મોહમ્મદ. સલીમ વિ. જિલ્લા જેલના અધિક્ષક (1992)

જ્યારે કોર્ટે મોહમ્મદ દાઉદ ઉર્ફે મોહમ્મદમાં આદેશ જારી કર્યો હતો . સલીમ વિ. ડિસ્ટ્રિક્ટ જેલના અધિક્ષક (1992) , જિલ્લા જેલના અધિક્ષકને આગામી આદેશો સુધી આરોપીને પકડી રાખવાનો નિર્દેશ આપતા, આ આદેશને ગેરબંધારણીય જાહેર કરવામાં આવ્યો હતો કારણ કે તે ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતાની કલમ 309નું પાલન કરતું નથી. વધુમાં, એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 309 અનિશ્ચિત સમય માટે અટકાયત માટે રિમાન્ડની મંજૂરી આપતી નથી; તેના બદલે, જ્યારે સ્થગિત થાય ત્યારે તે સમાપ્ત થવું જોઈએ, અને પછી નહીં. આરોપીના રિમાન્ડ માટેના કારણો નોંધવાના નથી, પરંતુ મુલત્વી રાખવાના કારણો જણાવવાના રહેશે. રિમાન્ડ ટુ ઇન્ટરમીડિયેટ કસ્ટડી માટેનું વોરંટ સામાન્ય રીતે યોગ્ય પ્રોફોર્મામાં લખેલું હોવું જોઈએ, કોર્ટે વધુમાં નોંધ્યું હતું.

સીમાચિહ્નરૂપ ચુકાદાઓ

1. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વિ. રસિકલાલ કે. મહેતા (1978) માં , બોમ્બે હાઈકોર્ટે જણાવ્યું હતું કે ફોજદારી કાયદાનો તે મૂળભૂત નિયમ છે કે ફોજદારી કાર્યવાહી શક્ય તેટલી ઝડપથી અને બિનજરૂરી વિલંબ વિના પૂર્ણ થવી જોઈએ. જેનો ઉદ્દેશ્ય આરોપીઓને બિનજરૂરી હેરાનગતિ અને સમય પસાર થવાને કારણે પુરાવા ગુમાવતા અટકાવવાનો છે. તે જાણીતું છે કે જો કાર્યવાહીમાં અનિશ્ચિત સમય માટે અથવા ખૂબ લાંબા સમય સુધી વિલંબ થાય છે, તો સમય પસાર થવાને કારણે નિર્ણાયક પુરાવાઓ ગુમ થઈ શકે છે, જે ટ્રાયલ વખતે પુરાવા રજૂ કરવાનું અશક્ય બનાવે છે.
2. લેફ્ટનન્ટ કર્નલ એસ.જે. ચૌધરી વિ. રાજ્ય (દિલ્હી વહીવટીતંત્ર) (1984) દ્વારા નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે સેશન કોર્ટ સમક્ષ ટ્રાયલ આગળ વધવું અને તેની શરૂઆતથી તેના નિષ્કર્ષ સુધી સતત સંભાળવું તે સૌથી વધુ યોગ્ય છે. તે માત્ર અભિયાન તરફ દોરી જશે નહીં, પરંતુ તે દાવપેચ અને તોફાનને પણ દૂર કરશે. કાર્યવાહી અને બચાવ બંનેના હિતમાં ટ્રાયલ દૈનિક ધોરણે આગળ વધવી જોઈએ. તે સમજવું નિર્ણાયક છે કે સત્રોના કેસ ટુકડે-ટુકડે ચલાવી શકાય નહીં. સ્થગિતતા એકદમ જરૂરી હોય તેવા કિસ્સાઓ સિવાય, ટ્રાયલ એકવાર શરૂ થઈ જાય ત્યાં સુધી તે પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી ‘ ડી ડાઈ ઇન ડે’ ચાલુ રહેવી જોઈએ.
3. યુપી રાજ્ય વિ. શંભુ નાથ સિંહ (2001) માં , સાક્ષીઓ હાજર હોય ત્યારે તેઓની પૂછપરછ કર્યા વિના કેસોને મુલતવી રાખવાની અદાલતોની પ્રથાને સુપ્રીમ કોર્ટે વખોડી કાઢી છે. એવું અવલોકન કરવામાં આવ્યું હતું કે ટ્રાયલ કોર્ટે સમજવું જોઈએ કે સાક્ષી એક જવાબદાર નાગરિક છે જેની પાસે જીવનનિર્વાહ કરવા માટે અન્ય કામ હોય છે અને માત્ર સંબંધિત એડવોકેટની સુવિધા માટે સાક્ષીને વારંવાર હાજર રહેવાની જરૂર ન હોઈ શકે. જો કોઈ વકીલ માન્ય કારણ વિના સાક્ષીઓની પૂછપરછમાં વિલંબ કરવા માટે મુલતવી રાખવાની વિનંતી કરે છે, તો તેઓ સાક્ષીઓને ધાકધમકી અને મુશ્કેલીઓથી બચાવવાની તેમની ફરજમાં નિષ્ફળ રહ્યા છે. જો એડવોકેટ ફિલિબસ્ટર યુક્તિઓનો ઉપયોગ કરે છે, તો આ વ્યાવસાયિક ગેરવર્તણૂક બનાવે છે.
4. માં મોહમ્મદ. ખાલિદ વિ. પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્ય, (2002), સર્વોચ્ચ અદાલતે કલમ 309 Cr.PC જોગવાઈઓના મહત્વ પર ભાર મૂક્યો અને કહ્યું કે જ્યારે સાક્ષી હાજર હોય અને તેના પરીક્ષા-ઇન-ચીફ હોય ત્યારે ટ્રાયલ કોર્ટે ફક્ત કેસને મુલતવી રાખવો જોઈએ નહીં. જ્યાં સુધી અનિવાર્ય કારણો ન હોય ત્યાં સુધી પૂર્ણ કરો.
5. અકીલ @ જાવેદ વિરુદ્ધ રાજ્યની એનસીટી ઑફ દિલ્હી (2012) માં સુપ્રીમ કોર્ટે ટ્રાયલ કોર્ટના તમામ ન્યાયાધીશોને કલમ 309નું સખતપણે પાલન કરવાનો આદેશ આપ્યો.
6. હિરદેશ સાહુ વિ. મધ્ય પ્રદેશ રાજ્ય (2021) ના કેસમાં , મધ્ય પ્રદેશ હાઈકોર્ટે તમામ ટ્રાયલ કોર્ટના ન્યાયાધીશોને Cr.PC ની કલમ 309નું કડક પાલન સુનિશ્ચિત કરવાનો આદેશ આપ્યો છે, ખાસ કરીને હત્યા, અપહરણ અને બળાત્કાર જેવા સંવેદનશીલ કેસોમાં. . તે વધુમાં જણાવે છે કે જોગવાઈને ધાર્મિક રીતે અવલોકન કરવી જોઈએ, નિષ્ફળ વિના, અને કેસોને ટોપીના ટીપાં પર મુલતવી રાખવો જોઈએ નહીં.

7. નિષ્કર્ષ

   આ લેખને સમાપ્ત કરવા માટે, અમે કહી શકીએ કે કલમ 309 એ એક ઉપાય છે અને ઝડપી અજમાયશ તરફ એક પગલું છે. આ જોગવાઈ ન્યાયતંત્ર દ્વારા ગેરવાજબી અને બિનજરૂરી સ્થગિત કરવાની મંજૂરી આપતી નથી, જેના પરિણામે ઝડપી ન્યાય મળે છે. ભારતીય ન્યાયિક પ્રણાલીમાં પહેલાથી જ ઘણા વર્ષોથી પેન્ડિંગ કેસ છે અને કેટલીકવાર આરોપીઓ તેમની મોટાભાગની સજા ન્યાયિક કસ્ટડીમાં જ પસાર કરે છે. કલમ 309 આ પાસામાં ચોક્કસ રાહત આપે છે.

   આ જોગવાઈ દોષિતો સામે આરોપો લાવવા અને નિર્દોષોને ન્યાય આપવા માટે ઝડપી કાર્યવાહી કરવાની મંજૂરી આપે છે. ગુનો કરવા માટે આરોપી દરેક વ્યક્તિ આપોઆપ દોષિત નથી હોતી. ત્યાં વધુ અને વધુ ખોટા આરોપો, ખોટી રજૂઆતો, ખોટી ઓળખ અને દૂષિત કાર્યવાહી છે. 

   નિર્દોષ લોકોને ખોટી રીતે સજા ન થાય તેની ખાતરી કરવા માટે આ વિભાગ એક ઉત્તમ સાધન છે. એ જ રીતે, જો કોઈએ કાયદાનું ઉલ્લંઘન કર્યું હોય તો પણ, તેમના કેસની તપાસ ચાલી રહી હોય ત્યારે તેમને લાંબા સમય સુધી કસ્ટડીમાં રાખવાને બદલે ન્યાયી સુનાવણી અને સજાનો અધિકાર છે. આ વિભાગનું બીજું મહત્વ એ છે કે તે સાક્ષીઓની સુનાવણીમાં અને શક્ય તેટલી વહેલી તકે સંબંધિત પુરાવા રજૂ કરવામાં મદદ કરી શકે છે, કોઈ નુકશાન વિના.