ટોર્ટ દાવાઓ માટે મિલકતનું ચોક્કસ વળતર

રિસ્ટિટ્યુશન શબ્દનો અર્થ

પુનઃપ્રાપ્તિનો અર્થ એ છે કે ખોવાઈ ગયેલી અથવા ચોરાઈ ગયેલી વસ્તુઓનું વળતર અથવા નુકસાન અથવા નુકસાન માટે ચૂકવણી. પુનઃપ્રાપ્તિ કાં તો કાનૂની ઉપાય હોઈ શકે છે અથવા તે ન્યાયી ઉપાય હોઈ શકે છે. આ વાદી દ્વારા કરવામાં આવેલ દાવા અને માંગવામાં આવેલ ઉપાયોની પ્રકૃતિ પર આધાર રાખે છે. પ્રતિવાદીઓના કબજામાં ખોટી રીતે મિલકત અથવા નાણાને શોધી શકાય ત્યારે વળતર એ સામાન્ય રીતે ન્યાયી ઉપાય છે, આવા કિસ્સાઓમાં પુનઃપ્રાપ્તિ રચનાત્મક ટ્રસ્ટ અથવા ન્યાયપૂર્ણ પૂર્વાધિકારના સ્વરૂપમાં હોય છે.

વળતરનો કાયદો

પુનઃપ્રાપ્તિનો કાયદો એ નફા-આધારિત પુનઃપ્રાપ્તિ અથવા પુનઃસ્થાપનનું નિયમન છે. તે વળતરના કાયદાથી વિપરીત હોવું જોઈએ, જે નુકસાન-પ્રાથમિક રીતે વસૂલાતનો કાયદો છે. જ્યારે કોર્ટ આદેશ આપે છે –

• પુનઃપ્રાપ્તિ- તે પ્રતિવાદીને નફો અથવા દાવેદારને નફો સોંપવાનો આદેશ આપે છે.
• પુન:ચુકવણી- તે પ્રતિવાદીને તેના નુકસાન માટે દાવેદારને ચૂકવણી કરવાનો આદેશ આપે છે.

અમેરિકન ન્યાયશાસ્ત્ર અનુસાર પુનઃપ્રાપ્તિ

2જી આવૃત્તિની નોંધમાં પુનઃસ્થાપન શબ્દનો ઉપયોગ અગાઉના સામાન્ય કાયદામાં કોઈ વસ્તુ અથવા શરતની પુનઃસ્થાપના અથવા તેને પરત કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. આધુનિક કાનૂની ઉપયોગમાં, શબ્દનો અર્થ તેના હકના માલિકને કંઈક પાછું પાછું આપવા, યથાસ્થિતિ પર પાછા ફરવું, વળતર, વળતર, વળતર, વળતર, તેનાથી મેળવેલા લાભો માટે વળતર અથવા અન્ય વ્યક્તિને થયેલી ઈજાના નુકસાન સુધી વિસ્તૃત કરવામાં આવે છે.

આ રીતે શબ્દનો અર્થ એ છે કે નફો અથવા લાભનો ત્યાગ અથવા પૈસા અથવા મિલકતનું વળતર જે અયોગ્ય માધ્યમ દ્વારા પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યું છે જે વ્યક્તિ દ્વારા મિલકત લેવામાં આવી છે.

મિલકતની ચોક્કસ પુનઃપ્રાપ્તિ

ત્રીજા પ્રકારનો ન્યાયિક ઉપાય મિલકતની ચોક્કસ પુનઃપ્રાપ્તિ છે. તે મંજૂર કરવામાં આવે છે જ્યાં વાદીને તેની જમીનો અને માલસામાનની ખોટી રીતે નિકાલ કરવામાં આવ્યો હોય. આમ, સ્થાવર મિલકત અથવા અમુક ચોક્કસ જંગમ મિલકતની ખોટી રીતે કબજો મેળવનાર વ્યક્તિ આવી મિલકત પાછી મેળવવા માટે હકદાર છે. જ્યારે કોઈને તેની જંગમ અથવા સ્થાવર સંપત્તિનો ખોટી રીતે નિકાલ કરવામાં આવે છે, ત્યારે કોર્ટ આદેશ આપી શકે છે કે ચોક્કસ સામાન વાદીને પાછી આપવી જોઈએ.

દ્રષ્ટાંત: બહાર કાઢવા માટેની કાર્યવાહી, ડિટીન્યુ માટેની કાર્યવાહીની સહાયથી ચૅટેલ્સની પુનઃપ્રાપ્તિ વગેરે. વિશિષ્ટ રાહત અધિનિયમ, 1963 ની કલમ 6 મુજબ જે વ્યક્તિની સ્થાવર અસ્કયામતોનો ખોટી રીતે નિકાલ કરવામાં આવ્યો હોય તે સ્થાવર અસ્કયામતો વધુ સારી રીતે મેળવવા માટે હકદાર છે. સ્પેસિફિક રિલીફ એક્ટ, 1963ની કલમ 7 મુજબ જંગમ સંપત્તિની ખોટી રીતે નિકાલ કરનાર વ્યક્તિ જંગમ મિલકતને પુનઃપ્રાપ્ત કરવા માટે હકદાર છે.

પુનઃપ્રાપ્તિના ઉપાયો: આનો હેતુ વાદીને “સંપૂર્ણતા” ની સ્થિતિમાં પુનઃસ્થાપિત કરવાનો પણ છે, ટોર્ટ થાય તે પહેલાં તેમના રાજ્યની શક્ય તેટલી નજીક. આમાં શામેલ હોઈ શકે છે:

• વળતર ક્ષતિઓ: આ નુકસાની સમાન છે, સિવાય કે તેની ગણતરી વાદીના નુકસાનને બદલે ટોર્ટફેસરના લાભના આધારે કરવામાં આવે છે.
• રેપ્લેવિન: રેપ્લેવિન પીડિતને અંગત મિલકત પુનઃપ્રાપ્ત કરવાની મંજૂરી આપે છે જે તેણે ત્રાસને કારણે ગુમાવી હોય. ઉદાહરણ તરીકે, તેઓ ચોરાયેલી મિલકતને પુનઃપ્રાપ્ત કરી શકે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં રેપ્લેવિનને કાનૂની નુકસાન સાથે જોડી શકાય છે.
• ઇજેક્ટમેન્ટ: આ તે છે જ્યાં કોર્ટ એવી વ્યક્તિને બહાર કાઢે છે જે વાદીની માલિકીની વાસ્તવિક મિલકત પર ખોટી રીતે રહે છે. સતત પેશકદમીના કિસ્સામાં આ સામાન્ય છે.
• મિલકતનો પૂર્વાધિકાર: જો પ્રતિવાદી નુકસાની ચૂકવી શકે તેમ ન હોય, તો ન્યાયાધીશ તેમની વાસ્તવિક મિલકત પર પૂર્વાધિકાર મૂકી શકે છે, મિલકત વેચી શકે છે અને ટોર્ટ પીડિતાને આગળની રકમ મોકલી શકે છે.

પુનઃપ્રાપ્તિ ઉપાયો

આનો ઉદ્દેશ્ય વાદીને “સંપૂર્ણતા” ની સ્થિતિ પર સુધારવાનો પણ છે, શક્ય તેટલી નજીકથી તેમના રાજ્યને નુકસાન થાય તે પહેલાં. આમાં સમાવેશ થાય છે-

• વળતર ક્ષતિઓ: આ નુકસાની સમાન છે, તે ઉપરાંત વાદીના નુકસાનને પ્રાધાન્યમાં ટોર્ટફેસરના ફાયદાના આધારે તેની ગણતરી કરી શકાય છે.
• રેપ્લેવિન: રેપ્લેવિન પીડિતને ખાનગી સામાન પરત કરવા દે છે જે ટોર્ટને કારણે તેઓ ખોવાઈ ગયા હશે.

ઉદાહરણ- કોઈ વ્યક્તિ ચોરાયેલી સંપત્તિઓ પુનઃપ્રાપ્ત કરી શકે છે. રેપ્લેવિનને અમુક કિસ્સાઓમાં કાનૂની નુકસાની સાથે જોડી શકાય છે.

• ઇજેક્શન: આ તે છે જેમાં કોર્ટ એવી વ્યક્તિને બહાર કાઢે છે જે વાદીની સહાયથી માલિકીની વાસ્તવિક સામાન પર ખોટી રીતે રોકાયેલ હોય. સતત ગુનાખોરીના સમયમાં આ સામાન્ય છે.
• પ્રોપર્ટી પૂર્વાધિકાર: જો પ્રતિવાદીને નુકસાની ચૂકવવા માટે નાણાં ન મળી શકે, તો ન્યાયાધીશ તેમની વાસ્તવિક સંપત્તિ પર પૂર્વાધિકાર મૂકી શકે છે, સામાન વેચી શકે છે અને ટોર્ટ પીડિતને મળેલી રકમની આગળ.

અંગ્રેજી કાયદામાં ક્રિયાના સ્વરૂપો

અંગ્રેજી કાયદા હેઠળ, ક્રિયાના ત્રણ જુદા જુદા વર્ગો છે:

• વાસ્તવિક
• અંગત
• મિશ્ર

વાસ્તવિક ક્રિયાઓમાં, વાદી જમીનો, ટેનામેન્ટ્સ અને વારસાગત વસ્તુઓને પુનઃપ્રાપ્ત કરવાના તેના અધિકારનો દાવો કરે છે. વ્યક્તિગત ક્રિયાઓમાં, વાદીએ દેવાનો દાવો કર્યો છે, અથવા ચેટલ પુનઃપ્રાપ્ત કરવાની માંગ કરી છે, અથવા તેની વ્યક્તિ અથવા મિલકતને થયેલી ઈજા માટે દાવો કર્યો છે. મિશ્ર ક્રિયાઓ બંનેના સ્વભાવનો ભાગ લે છે.

સૌથી સામાન્ય અંગત ક્રિયાઓ છે- દેવું, કરાર, ધારણા, કેસમાં ઉલ્લંઘન, નિયુક્તિ, રિપ્લેવિન અને ટ્રોવર.

• ડિટીન્યુ એ ખોટી રીતે અટકાયતમાં લેવાયેલા ચોક્કસ માલસામાનની પુનઃપ્રાપ્તિ માટે કાર્યવાહીનું સ્વરૂપ છે, અથવા તેમની કિંમત, અને તેમની અટકાયતથી થતા નુકસાનને પણ.
• રેપ્લેવિન એ ચોક્કસ સામાનને પુનઃપ્રાપ્ત કરવાની ક્રિયા છે જે કાં તો વાદી પાસેથી ખોટી રીતે વિચલિત કરવામાં આવી હોય અથવા તેના કબજામાંથી ખોટી રીતે લેવામાં આવી હોય.
• ટ્રોવરની ક્રિયા એ વ્યક્તિ સામે નુકસાનની વસૂલાત કરવાનો મૂળ ઉપાય હતો જેણે માલસામાન મેળવ્યો હતો અને વાદીને માંગણી પર તેને પહોંચાડવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. સમય જતાં, તે ક્રિયાનું સ્વરૂપ બની ગયું હતું જ્યાં વાદીએ પ્રતિવાદી પાસેથી નુકસાની વસૂલવાની માંગ કરી હતી જેણે વાદીની સારી વસ્તુને પોતાના ઉપયોગ માટે રૂપાંતરિત કરી હતી અને તેને રૂપાંતરણની ક્રિયા તરીકે ઓળખવામાં આવી હતી.

ડિસગોર્જમેન્ટ કાનૂની ઉપાયોના પ્રકાર

પુનઃપ્રાપ્તિ એ એક કાનૂની ઉપાય છે જ્યાં મુદ્દાની ચોક્કસ મિલકતને ખાસ ઓળખી શકાતી નથી. ઉદાહરણ- વાદી પૈસાની રકમ ચૂકવવા માટે વ્યક્તિગત જવાબદારી લાદતા ચુકાદાની માંગ કરી રહ્યા છે. 

ઓળખી કાઢવામાં આવેલા કાનૂની ઉપાયો છે-

• અન્યાયી સંવર્ધન
• ક્વોન્ટમ મેરુઈટ

આ પ્રકારના નુકસાનો બિન-ભંગ કરનાર પક્ષને આપવામાં આવેલા લાભોને પુનઃસ્થાપિત કરે છે અને જ્યારે કરાર અસ્તિત્વમાં હોય ત્યારે પ્રતિવાદીને જે કંઈપણ આપવામાં આવ્યું હતું તેની કિંમત વાદીને મળે છે. પુનઃપ્રાપ્તિ માટે બે સામાન્ય મર્યાદાઓ છે:

(i)- કરારનો સંપૂર્ણ ભંગ કરવાની જરૂર છે.

(ii)- જો પુનઃપ્રાપ્તિ નુકસાન ઓળંગે તો કરારની કિંમતે નુકસાનને મર્યાદિત કરવામાં આવશે.

ખોટા માટે વળતર

ઉદાહરણ- જો A અન્ય વ્યક્તિ B વિરુદ્ધ ખોટું કરે છે અને બાદમાં A પર ખોટા માટે દાવો કરે છે, તો A નુકસાન માટે B વળતર આપવા માટે જવાબદાર રહેશે. જો B વળતરની માંગણી કરે તો અદાલત A ની કાર્યવાહીને કારણે થયેલા નુકસાનને સંદર્ભ દ્વારા માપશે અને વળતર આપવામાં આવશે. પરંતુ, અમુક પરિસ્થિતિઓમાં, B વળતર પર વળતર માંગી શકે છે. જો A ની ખોટી કાર્યવાહીથી થયેલો નફો B દ્વારા ભોગવવામાં આવેલા નુકસાન કરતા વધારે હોય તો વળતર B ના હિતમાં રહેશે.

દાવેદાર ખોટા માટે વળતર માંગી શકે છે કે નહીં તે મોટા પ્રમાણમાં પ્રશ્નમાં ચોક્કસ ખોટા પર આધાર રાખે છે. ઉદાહરણ- અંગ્રેજી કાયદામાં વિશ્વાસુ ફરજના ભંગ માટે પુનઃપ્રાપ્તિ વ્યાપકપણે ઉપલબ્ધ છે પરંતુ કરારના ભંગ માટે વળતર તુલનાત્મક રીતે અપવાદરૂપ છે. ખોટું નીચેનામાંથી કોઈપણ એક પ્રકારનું હોઈ શકે છે:

• ફોજદારી ગુનાઓ
• કરારભંગ
• વૈધાનિક ટોર્ટ
• સામાન્ય કાયદો ટોર્ટ
• સમાન ખોટું

વળતરયુક્ત નુકસાની ચૂકવવાની જવાબદારી લાગુ કરીને કાયદો તેમાંથી દરેકને પ્રતિભાવ આપે છે. ભૂલો માટે વળતર એ એક એવો મુદ્દો છે જે વળતરની જવાબદારી લાગુ કરીને કાયદો ક્યારે જવાબ આપે છે તેની સમસ્યા સાથે વ્યવહાર કરે છે.

ઉદાહરણ

એટર્ની જનરલ વિ બ્લેકમાં , એક અંગ્રેજી કોર્ટ દાવાનો સામનો કરી રહી હતી જેમાં પ્રતિવાદીએ દાવેદાર સાથેના કરારના ભંગના પરિણામે £60,000 ના સ્થાને ક્યાંક નફો કર્યો હતો. દાવેદાર વળતરના નુકસાનનો દાવો કરવા માટે હકદાર હતો, જો કે તેને બહુ ઓછું નુકસાન થયું હતું. પરિણામે કરારના ભંગ બદલ વળતર મેળવવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો હતો. દાવેદારે કેસ જીત્યો અને પ્રતિવાદીએ તેનો નફો દાવેદારને ચૂકવવો પડ્યો. જો કે, કોર્ટે એક મુદ્દો બનાવ્યો હતો કે ઉલ્લંઘન કરાયેલ કરારનો સામાન્ય કાનૂની પ્રતિસાદ વળતર આપે છે. વળતર આપવાનો આદેશ અપવાદરૂપ સંજોગોમાં જ ઉપલબ્ધ હોવાનું કહેવાયું હતું.

વળતર અને નાગરિક નુકસાન વચ્ચેનો તફાવત

વળતર અને વળતર વચ્ચેનો તફાવત

અદાલતો સંપૂર્ણ અથવા આંશિક વળતરનો આદેશ આપી શકે છે

જ્યારે અદાલતો વળતરનો આદેશ આપે છે, ત્યારે તેઓ હવે માત્ર પીડિતના નુકસાન પર જ નહીં પરંતુ ગુનેગારની ચૂકવણી કરવાની ક્ષમતા પર પણ ધ્યાન આપે છે. કેટલાક રાજ્યોમાં, જો ગુનેગાર તે રકમ ચૂકવવાના માર્ગ પર ન હોય તો અદાલત આદેશ આપેલી વળતરની સંપૂર્ણ રકમ ઘટાડી શકે છે. જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં, અદાલતો ગુનેગારને નુકસાનની એકંદર રકમ માટે ચૂકવણી કરવાનો આદેશ આપશે, જો કે તે પછી સંપૂર્ણપણે અપરાધીની નાણાકીય બાબતો પર આધારિત કિંમતનો એજન્ડા સેટ કરે છે, જે દર મહિને માત્ર ન્યૂનતમ રકમ પણ હોઈ શકે છે.

વળતર એકત્રિત કરવું

ખોટા કામ કરનારની ચૂકવણી કરવાની ક્ષમતા સાથે વળતરની વસૂલાત નિયમિતપણે પ્રતિબંધિત છે. પરિણામે, ઘણા પીડિતો કોઈપણ વળતર મેળવે તે પહેલાં વર્ષો સુધી રાહ જુએ છે, અને તેઓ કોઈપણ રીતે પુનઃપ્રાપ્તિનો આદેશ આપેલ સંપૂર્ણ રકમ પ્રાપ્ત કરશે નહીં. કલેક્શન વધારામાં ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલી અથવા પીડિત દ્વારા, કોર્ટરૂમના વળતરના આદેશના અમલ પર આધાર રાખે છે. અયોગ્ય વ્યક્તિ આદેશ મુજબ ચૂકવણી કરે છે તે નિશ્ચિત કરવા માટે ઘણા કાયદા અને પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.

દાખલા તરીકે, જેમાં પુનઃપ્રાપ્તિની ચુકવણી પ્રોબેશન અથવા પેરોલના સંજોગોમાં કરવામાં આવે છે, ત્યારે પ્રોબેશન અથવા પેરોલ અધિકારીએ સમયસર બિલ બનાવવામાં આવે છે કે કેમ તે દર્શાવવું જોઈએ. પીડિત આ ડેટા પ્રોબેશન અથવા પેરોલ ઓફિસરને આપવા માટે પણ મદદ કરી શકે છે. જો ગુનેગાર પ્રોબેશન અથવા પેરોલમાંથી મુક્ત થવાનો હોય, જો કે તેણે આદેશ મુજબ વળતર ચૂકવ્યું નથી, તો તે કોર્ટ અથવા પેરોલ બોર્ડને જણાવવું પડશે. પીડિતો કે જેમણે હવે આદેશ મુજબ વળતર મેળવ્યું નથી તેઓએ પ્રોબેશન અથવા પેરોલ અધિકારીને પૂછવાની જરૂર છે કે આ માહિતી કોર્ટ અથવા પેરોલ બોર્ડને કેવી રીતે આપી શકાય. કેટલાક રાજ્યોમાં, જ્યારે ગુનેગાર ઇરાદાપૂર્વક વળતર ચૂકવવામાં નિષ્ફળ ગયો હોય ત્યારે પ્રોબેશન અથવા પેરોલને લંબાવી શકાય છે.

જેલ વર્ક પ્રોગ્રામ્સ ધરાવતાં તે રાજ્યોમાં, આ કાર્યક્રમોના વેતનમાંથી પુનઃપ્રાપ્તિ ચૂકવણી સામાન્ય રીતે એકત્રિત કરવામાં આવે છે. કેટલાક રાજ્યો જેલ તરફની કાર્યવાહીમાંથી રાજ્યના નફાના ટેક્સ રિફંડ, કેદીઓના નાણાં ખાતા, લોટરી જીતવા અથવા નુકસાનના પુરસ્કારોમાંથી વળતર એકત્રિત કરે છે.

જ્યાં ગુનેગારે આદેશ મુજબ વળતર ચૂકવ્યું નથી-ચાર્જ-પુનઃપ્રાપ્તિમાં વારંવાર “ડિફોલ્ટ” છે તે અન્ય કોર્ટના ચુકાદાઓને અમલમાં મૂકવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી સમાન પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને એકત્રિત કરી શકાય છે, જેમાં સામાનના જોડાણ અથવા વેતનની સજાવટનો સમાવેશ થાય છે. કેટલાક રાજ્યોમાં, પીડિત આ પગલાં લેવા માટે અધિકૃત છે; જુદા જુદા રાજ્યોમાં, અમલીકરણ ફરિયાદી, અદાલત અથવા અન્ય અધિકારી જેટલું જ છે.

ઘણા રાજ્યો પૂરા પાડે છે કે પુનઃપ્રાપ્તિ ઓર્ડર નાગરિક ચુકાદાઓ બની જાય છે. આનાથી પીડિતોની પુનઃપ્રાપ્તિ વસૂલવાની સંભાવના વિસ્તરે છે અને જે રીતે ઓર્ડર ઘણા વર્ષો સુધી અસરમાં રહી શકે છે, સામાન્ય રીતે દસથી વીસ વર્ષ. ઘણા અધિકારક્ષેત્રોમાં, વધુ લાંબો સમય પ્રભાવમાં રહેવાના હેતુ સાથે, નાગરિક ચુકાદાઓનું નવીકરણ થઈ શકે છે. તે સમય દરમિયાન, ખોટા કામ કરનારની નાણાકીય પરિસ્થિતિઓ પણ બદલાઈ શકે છે: તેને અથવા તેણીને વારસામાં મળેલી વસ્તુઓ પણ હોઈ શકે છે, જેલનો ચુકાદો જીત્યો છે અથવા ભાડે લેવા માટે વૃદ્ધિ થઈ શકે છે. રાજ્ય પર આધાર રાખીને, નાગરિક ચુકાદો વિલંબ કર્યા વિના લાગુ કરી શકાય છે, અથવા જ્યારે ગુનેગાર ચૂકવણીમાં ડિફોલ્ટ કરે છે ત્યારે લાગુ કરી શકાય છે, અથવા ફોજદારી ન્યાય પદ્ધતિ પૂર્ણ થયા પછી અને ખોટું કરનારને પ્રોબેશન, જેલ અથવા પેરોલમાંથી મુક્ત કરવામાં આવ્યા પછી લાગુ કરી શકાય છે. નાગરિક ચુકાદાને લાગુ કરવામાં મદદ કરવા માટે પીડિતને કાનૂની વ્યાવસાયિક એટર્ની રાખવાની જરૂર પડી શકે છે.

ઉપદ્રવનો ત્રાસ

પરિચય

મિલકતનો કબજો ધરાવનાર વ્યક્તિ કાયદા મુજબ તેનો અવિક્ષેપ આનંદ મેળવવાનો હકદાર છે. જો કે, જો કોઈ અન્ય વ્યક્તિનો તેની મિલકતનો અયોગ્ય ઉપયોગ અથવા ઉપભોગ તેના ઉપભોગ અથવા તે મિલકતના ઉપયોગ અથવા તેના પરના કેટલાક અધિકારોમાં અથવા તેના સંબંધમાં ગેરકાનૂની દખલ તરફ પરિણમે, તો આપણે કહી શકીએ કે ઉપદ્રવનો ત્રાસ. થયું છે.

“ઉપદ્રવ” શબ્દ જૂના ફ્રેન્ચ શબ્દ “નુઇરે” પરથી આવ્યો છે જેનો અર્થ થાય છે “નુકસાન કરવું, અથવા નુકસાન પહોંચાડવું, અથવા હેરાન કરવું”. ઉપદ્રવ માટેનો લેટિન શબ્દ “નોસેરે” છે જેનો અર્થ થાય છે “નુકસાન કરવું”.

ઉપદ્રવ એ વ્યક્તિના તેની મિલકત પરના કબજાના અધિકારને તેની અવ્યવસ્થિત ઉપભોગ માટે થતી ઈજા છે અને અન્ય વ્યક્તિ દ્વારા અયોગ્ય ઉપયોગને કારણે થાય છે.

વિવિધ વિચારકો દ્વારા વ્યાખ્યાઓ

સ્ટીફનના મતે , ઉપદ્રવ એ બીજાના ટેનામેન્ટ અથવા જમીનોને નુકસાન પહોંચાડવા અથવા હેરાન કરવા માટે કરવામાં આવતી કોઈપણ વસ્તુ છે, જે પેશકદમી સમાન નથી.

સૅલ્મન્ડના જણાવ્યા મુજબ , ઉપદ્રવમાં કાયદેસરના ન્યાયીકરણ વિના કારણ આપવા અથવા કરવાની મંજૂરી આપવાનો સમાવેશ થાય છે, કોઈની જમીનમાંથી અથવા કોઈપણ જગ્યાએથી વાદીના કબજાની જમીન, જેમ કે પાણી, ધુમાડો, ગેસ, ગરમી, વીજળી, વગેરે કોઈપણ નુકસાનકારક વસ્તુનું છટકી જવું.

ઉપદ્રવના આવશ્યક તત્વો

ખોટું કૃત્ય

કોઈપણ કૃત્ય જે બીજાના કાનૂની અધિકારોનું ઉલ્લંઘન કરવાના હેતુથી કરવામાં આવે છે તે ખોટું કાર્ય માનવામાં આવે છે.

અન્ય વ્યક્તિને થતા નુકસાન અથવા નુકસાન અથવા હેરાનગતિ.

નુકસાન અથવા નુકસાન અથવા હેરાનગતિ એવી હોવી જોઈએ કે જેને કાયદાએ દાવા માટે નોંધપાત્ર સામગ્રી તરીકે ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ.

ઉપદ્રવના પ્રકારો

1. જાહેર ઉપદ્રવ

ભારતીય દંડ સંહિતા ઉપદ્રવને એક એવા કૃત્ય તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે જે સામાન્ય રીતે લોકો કે જેઓ આસપાસમાં રહે છે અથવા મિલકત પર કબજો કરે છે, અથવા જે આવશ્યકપણે ઈજા, અવરોધ, ભય અથવા હેરાનગતિનું કારણ બને છે તેમને કોઈપણ સામાન્ય ઈજા, જોખમ અથવા હેરાનગતિનું કારણ બને છે. જે લોકો કોઈ જાહેર અધિકારનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રસંગ હોઈ શકે છે.

જાહેર ઉપદ્રવ સમાજ અને તેમાં મોટા પ્રમાણમાં રહેતા લોકો અથવા સમાજના કેટલાક નોંધપાત્ર હિસ્સાને અસર કરે છે અને તે સમાજના સભ્યો મિલકત પર જે અધિકારોનો આનંદ માણી શકે છે તેને અસર કરે છે. જે કૃત્યો સામાન્ય જનતાના સ્વાસ્થ્ય, સલામતી અથવા આરામને ગંભીરપણે અસર કરે છે અથવા તેમાં દખલ કરે છે તે જાહેર ઉપદ્રવ છે.

સાર્વજનિક ઉપદ્રવના સંદર્ભમાં વ્યક્તિ પાસે કાર્યવાહીનો ખાનગી અધિકાર હોઈ શકે તેવા ઉદાહરણો:

• તેણે કોઈપણ વ્યક્તિગત ઈજાનું અસ્તિત્વ દર્શાવવું જોઈએ જે બાકીના લોકો કરતા ઉચ્ચ ડિગ્રીની છે.
• આવી ઈજા સીધી હોવી જોઈએ અને માત્ર પરિણામી ઈજા જ નહીં.
• ઈજાને ભારે અસર દર્શાવવી જોઈએ.

2. ખાનગી ઉપદ્રવ

ખાનગી ઉપદ્રવ એ તે પ્રકારનો ઉપદ્રવ છે જેમાં વ્યક્તિનો ઉપયોગ અથવા તેની મિલકતનો આનંદ બીજા દ્વારા બરબાદ થાય છે. તે મિલકતના માલિકને તેની મિલકતને શારીરિક રીતે ઇજા પહોંચાડીને અથવા મિલકતના આનંદને અસર કરીને નુકસાનકારક રીતે પણ અસર કરી શકે છે. જાહેર ઉપદ્રવથી વિપરીત, ખાનગી ઉપદ્રવમાં, વ્યક્તિનો મિલકતનો ઉપયોગ અથવા ઉપભોગ બરબાદ થઈ જાય છે કારણ કે તે જાહેર જનતા અથવા સમાજથી અલગ છે. ખાનગી ઉપદ્રવ માટેનો ઉપાય એ નુકસાન માટે નાગરિક કાર્યવાહી અથવા મનાઈ હુકમ અથવા બંને છે.

તત્વો કે જે ખાનગી ઉપદ્રવની રચના કરે છે

• દખલ ગેરવાજબી અથવા ગેરકાયદેસર હોવી જોઈએ. તેનો અર્થ એ છે કે કૃત્ય કાયદાની દૃષ્ટિએ ન્યાયી ન હોવું જોઈએ અને એવા કૃત્ય દ્વારા હોવું જોઈએ જે કોઈ વાજબી માણસ ન કરે.
• આ પ્રકારની દખલગીરી જમીનના ઉપયોગ અથવા ઉપભોગ સાથે અથવા મિલકત પરના કેટલાક અધિકારો સાથે હોવી જોઈએ, અથવા તે મિલકત અથવા ભૌતિક અગવડતાના સંબંધમાં હોવી જોઈએ .
• ખાનગી ઉપદ્રવ રચવા માટે મિલકતને અથવા મિલકતના આનંદ સાથે જોઈ શકાય તેવું નુકસાન હોવું જોઈએ.

કેસ લૉ: રોઝ વિ. માઇલ્સ(1815) 4M &S. 101

પ્રતિવાદીએ ખોટી રીતે સાર્વજનિક નેવિગેબલ ખાડીમાં અવરોધ ઉભો કર્યો હતો જેના કારણે પ્રતિવાદીને તેનો માલ ખાડીમાંથી વહન કરવામાં અવરોધ ઊભો થયો હતો જેના કારણે તેણે તેનો માલ જમીન મારફતે વહન કરવો પડ્યો હતો જેના કારણે તેને વાહનવ્યવહારમાં વધારાનો ખર્ચ સહન કરવો પડ્યો હતો. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે પ્રતિવાદીના કૃત્યથી જાહેર ઉપદ્રવ થયો હતો કારણ કે વાદીએ સફળતાપૂર્વક સાબિત કર્યું હતું કે તેણે સમાજના અન્ય સભ્યોને નુકસાન પહોંચાડ્યું છે અને આ માટે તેને પ્રતિવાદી સામે કાર્યવાહી કરવાનો અધિકાર છે.

પ્રોપર્ટી અથવા શારીરિક અગવડતાના સંદર્ભમાં ઉપદ્રવ હોઈ શકે છે

1. મિલકત

મિલકતના સંદર્ભમાં ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, મિલકતને કોઈપણ સમજદાર ઈજા નુકસાન માટે કાર્યવાહીને સમર્થન આપવા માટે પૂરતી હશે.

2. શારીરિક અગવડતા

શારીરિક અગવડતાને કારણે ઉદ્ભવતા ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, બે આવશ્યક શરતો જરૂરી છે.

• મિલકતના આનંદના કુદરતી અને સામાન્ય અભ્યાસક્રમ કરતાં વધુ.

તૃતીય પક્ષ દ્વારા ઉપયોગ એક પક્ષના આનંદના કુદરતી માર્ગની બહાર હોવો જોઈએ.

• માનવ અસ્તિત્વના સામાન્ય વર્તનમાં દખલ કરવી.

અગવડતા એટલી હદે હોવી જોઈએ કે તે વિસ્તારની વ્યક્તિ પર અસર કરે અને લોકો આ આનંદને સહન કરી શકશે નહીં અથવા સહન કરી શકશે નહીં.

કેસ કાયદો: રાધે શ્યામ વિ. ગુર પ્રસાદ AIR 1978 તમામ 86

મિસ્ટર ગુર પ્રસાદ સક્સેના અને અન્ય એકે મિસ્ટર રાધે શ્યામ અને અન્ય પાંચ વ્યક્તિઓ સામે પ્રતિવાદી દ્વારા કબજે કરેલી જગ્યામાં લોટ મિલ સ્થાપિત કરવા અને ચલાવવાથી પ્રતિવાદીને કાયમી મનાઈ હુકમ માટે દાવો દાખલ કર્યો હતો. ગુર પ્રસાદ સક્સેનાએ રાધે શ્યામ અને અન્ય પાંચ વ્યક્તિઓ સામે ઓઇલ એક્સપેલર પ્લાન્ટ ચલાવવા અને ચાલુ રાખવા માટે કાયમી મનાઈ હુકમ માટે બીજો દાવો દાખલ કર્યો હતો. વાદીએ એવો આક્ષેપ કર્યો છે કે મિલ ખૂબ જ ઘોંઘાટ કરતી હતી જેના કારણે વાદીના સ્વાસ્થ્ય પર અસર થઈ રહી હતી. એવી રજૂઆત કરવામાં આવી હતી કે રહેણાંક વિસ્તારમાં લોટની મિલ ચલાવીને, પ્રતિવાદી વાદીને પરેશાન કરતો હતો અને તેના સ્વાસ્થ્યને ગંભીર અસર કરતો હતો.

ઉપદ્રવ માટે ઉપલબ્ધ સંરક્ષણો શું છે?

ટોર્ટ માટેની ક્રિયા માટે ઘણા માન્ય સંરક્ષણ ઉપલબ્ધ છે, આ છે:

1. પ્રિસ્ક્રિપ્શન

• પ્રિસ્ક્રિપ્શન એ ઉપયોગ અને સમય દ્વારા હસ્તગત કરાયેલ શીર્ષક છે અને જે કાયદા દ્વારા માન્ય છે, વ્યક્તિ કોઈપણ મિલકતનો દાવો કરે છે કારણ કે કાયદા દ્વારા તેના પૂર્વજો પાસે મિલકતનો કબજો હતો.
• પ્રિસ્ક્રિપ્શન એ એક ખાસ પ્રકારનો બચાવ છે, કારણ કે, જો કોઈ ઉપદ્રવ શાંતિપૂર્ણ રીતે અને ખુલ્લેઆમ કોઈપણ પ્રકારના વિક્ષેપ વિના થઈ રહ્યો હોય, તો પ્રિસ્ક્રિપ્શનનો બચાવ પક્ષને ઉપલબ્ધ છે. વીસ વર્ષની આ મુદતની સમાપ્તિ પર , ઉપદ્રવ કાયદેસર બને છે જાણે કે તે જમીનના માલિકની ગ્રાન્ટ દ્વારા તેના પ્રારંભમાં અધિકૃત કરવામાં આવ્યો હોય.
• પ્રિસ્ક્રિપ્શનનો સાર મર્યાદા અધિનિયમની કલમ 26 અને સરળતા અધિનિયમની કલમ 15 માં સમજાવવામાં આવ્યો છે .

પ્રિસ્ક્રિપ્શન દ્વારા વ્યક્તિના અધિકારને સ્થાપિત કરવા માટે ત્રણ આવશ્યકતાઓ છે, આ છે

1. મિલકતનો ઉપયોગ અથવા ઉપભોગ:  મિલકતનો ઉપયોગ અથવા આનંદ વ્યક્તિએ કાયદા દ્વારા મેળવવો જોઈએ અને ઉપયોગ અથવા આનંદ ખુલ્લેઆમ અને શાંતિથી થવો જોઈએ.
2. જે વસ્તુ/સંપત્તિનો આનંદ માણ્યો છે તેની ઓળખ:  વ્યક્તિએ એવી વસ્તુ અથવા મિલકતની ઓળખથી વાકેફ હોવું જોઈએ કે જે તે શાંતિથી અથવા જાહેરમાં માણી રહ્યો છે.
3. તે અન્ય વ્યક્તિના અધિકારો માટે પ્રતિકૂળ હોવું જોઈએ:  વસ્તુ અથવા મિલકતનો ઉપયોગ અથવા આનંદ એ પ્રકારનો હોવો જોઈએ કે તે અન્ય વ્યક્તિના અધિકારોને અસર કરતી હોવી જોઈએ જેથી ઉપદ્રવ થાય અને આવા ઉપદ્રવની જાણ થયા પછી પણ ઓછામાં ઓછા વીસ વર્ષ સુધી આને કારણ આપનાર વ્યક્તિ સામે કોઈ પગલાં લેવામાં આવ્યા ન હોવા જોઈએ.

2. વૈધાનિક સત્તા

• જ્યારે કોઈ કાનૂન કોઈ ચોક્કસ કૃત્ય કરવા અથવા જમીનનો એક રીતે ઉપયોગ કરવા માટે અધિકૃત કરે છે, ત્યારે તમામ ઉપાયો પછી ભલે તે કાર્યવાહી અથવા આરોપ અથવા આરોપ દ્વારા, દૂર કરવામાં આવે છે. જો કે દરેક જરૂરી વ્યાજબી સાવચેતી લેવામાં આવી હોય.
• વૈધાનિક સત્તા નિરપેક્ષ અથવા શરતી હોઈ શકે છે.
• જ્યારે નિરપેક્ષ સત્તા હોય, ત્યારે પ્રતિમા અધિનિયમને મંજૂરી આપે છે અને તે જરૂરી નથી કે અધિનિયમ ઉપદ્રવ અથવા અન્ય કોઈપણ પ્રકારની ઈજા પહોંચાડે.
• જ્યારે શરતી સત્તા હોય તેવા કિસ્સામાં, રાજ્ય માત્ર ત્યારે જ અધિનિયમ કરવાની મંજૂરી આપે છે જો તે કોઈપણ ઉપદ્રવ અથવા અન્ય કોઈપણ પ્રકારની ઈજાના કારણ વગર કરી શકાય.

ઉપદ્રવ માટેના ઉપાયો શું છે?

ઉપદ્રવના કિસ્સામાં ત્રણ પ્રકારના ઉપાયો ઉપલબ્ધ છે, આ છે:

1. મનાઈ હુકમ

મનાઈ હુકમ એ એક ન્યાયિક આદેશ છે જે વ્યક્તિને કોઈ કૃત્ય કરવા અથવા ચાલુ રાખવાથી અટકાવે છે જે અન્યના કાનૂની અધિકારોને ધમકી આપતું અથવા આક્રમણ કરતું હોઈ શકે છે. તે કામચલાઉ મનાઈ હુકમના સ્વરૂપમાં હોઈ શકે છે જે મર્યાદિત સમય માટે આપવામાં આવે છે જે ઉલટાવી શકાય છે અથવા પુષ્ટિ થઈ શકે છે. જો તેની પુષ્ટિ થાય છે, તો તે કાયમી મનાઈ હુકમનું સ્વરૂપ લે છે.

2. નુકસાન

નુકસાન પીડિત પક્ષને વળતરના સંદર્ભમાં ઓફર કરવામાં આવી શકે છે, આ નજીવી નુકસાની હોઈ શકે છે. પીડિત પક્ષને ચૂકવવા માટેનું નુકસાન પ્રતિમા દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે અને નુકસાનીનો હેતુ માત્ર ભોગવનાર વ્યક્તિને વળતર આપવાનો નથી પણ પ્રતિવાદીને તેની ભૂલોનો અહેસાસ કરાવવાનો અને તેના દ્વારા કરવામાં આવેલ તે જ ખોટું પુનરાવર્તન કરતા અટકાવવાનો પણ છે.

3. ઘટાડો

ઉપદ્રવનું નિવારણ એટલે કોઈપણ કાનૂની કાર્યવાહી વિના, ભોગ બનનાર પક્ષ દ્વારા ઉપદ્રવને દૂર કરવો. આ પ્રકારનો ઉપાય કાયદાની તરફેણમાં નથી. પરંતુ ચોક્કસ સંજોગોમાં ઉપલબ્ધ છે.

આ વિશેષાધિકારનો ઉપયોગ વાજબી સમયની અંદર થવો જોઈએ અને સામાન્ય રીતે પ્રતિવાદીને નોટિસ અને કાર્યવાહી કરવામાં તેની નિષ્ફળતાની જરૂર હોય છે. વાજબી માટેનો ઉપયોગ ઘટાડાને નિયુક્ત કરવા માટે થઈ શકે છે, અને જો વાદી તેની ક્રિયાઓ વાજબી પગલાંથી આગળ વધે તો તે જવાબદાર રહેશે.

ઉદાહરણ: એસ અને બેક પડોશીઓ છે, બેકની જમીન પર એક ઝેરી વૃક્ષ છે જે ઓવરટાઇમથી વધે છે અને એસની જમીન સુધી પહોંચે છે. હવે Aceને બેકને અગાઉથી સૂચના આપીને વૃક્ષનો તે ભાગ કાપવાનો દરેક અધિકાર છે જે તેની જમીનના આનંદને અસર કરે છે. પરંતુ જો Ace બેક પાસે જાય છે, તેની પરવાનગી વિના જમીન પર ઉતરે છે અને તે પછી બેકની જમીન પર પડેલા આખા વૃક્ષને કાપી નાખે છે, તો Ace અહીં ખોટું હશે કારણ કે તેની કાર્યવાહી વાજબીતાની બહાર હશે.

ઉપદ્રવ અને ઉપદ્રવ – વિશિષ્ટ

1. ઉપદ્રવ, એક તરફ, કેટલીક સામગ્રી અથવા મૂર્ત વસ્તુ દ્વારા મિલકતના વાદીના કબજામાં સીધો શારીરિક દખલ છે જ્યારે, ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, તે મિલકતના કબજાના અમુક હકને નુકસાન છે પરંતુ કબજો નથી. પોતે
2. ઉપદ્રવ એ પ્રતિ સે (એક્શન કે જેમાં આરોપો અથવા પુરાવાની જરૂર હોતી નથી) પગલાં લેવા યોગ્ય છે, જ્યારે, ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, માત્ર મિલકતને વાસ્તવિક નુકસાનનો પુરાવો જરૂરી છે.

ઉદાહરણ: માલિકની સંમતિ વિના અને તેને કોઈ ઈજા પહોંચાડ્યા વિના ફક્ત અન્ય વ્યક્તિની મિલકતમાં પ્રવેશ કરવો એ અપરાધ ગણાશે જ્યારે અન્ય વ્યક્તિની મિલકતને ઈજા થાય અથવા તેની મિલકતના આનંદમાં કોઈ દખલગીરી થાય, તો તે ઉપદ્રવ સમાન બનશે.

3. જો મિલકતના ઉપયોગ સાથેની દખલગીરી સીધી હોય, તો તે ખોટું છે. જ્યારે મિલકતના ઉપયોગ અથવા આનંદમાં દખલગીરી પરિણામલક્ષી હોય તો તે ઉપદ્રવ સમાન હશે.

ઉદાહરણ: કોઈ બીજાની જમીન પર વૃક્ષ રોપવું એ અપરાધ સમાન છે જ્યારે જો કોઈ વ્યક્તિ પોતાની જમીન પર વૃક્ષ વાવે છે જે પછી બીજાની જમીનમાં ઉગે છે તે ઉપદ્રવ સમાન છે.

કેસ કાયદો: ઉષાબેન નવીનચંદ્ર ત્રિવેદી વિ. ભાગ્યલક્ષ્મી ચિત્ર મંડળ AIR 1978 ગુજ 13, (1977) GLR 424.

આ કિસ્સામાં, વાદીએ પ્રતિવાદીને “જય સંતોષી મા” નામની મૂવી બતાવવાથી રોકવા માટે કાયમી મનાઈ હુકમ માટે પ્રતિવાદી પર દાવો કર્યો હતો. વાદી દ્વારા એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે ફિલ્મની સામગ્રીએ હિન્દુ સમુદાયના લોકોની ધાર્મિક લાગણી તેમજ વાદીની ધાર્મિક લાગણીઓને નોંધપાત્ર રીતે ઠેસ પહોંચાડી છે કારણ કે ફિલ્મમાં હિન્દુ દેવી લક્ષ્મી, પાર્વતી અને સરસ્વતીને બતાવવામાં આવ્યા હતા. એક બીજાની ઈર્ષ્યા અને ફિલ્મમાં તેમની મજાક ઉડાવવામાં આવી હતી. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે ધાર્મિક લાગણીઓને ઠેસ પહોંચાડવી એ કાર્યવાહી યોગ્ય ખોટું નથી.

નિષ્કર્ષ

ઉપદ્રવની વિભાવના સામાન્ય રીતે દરેક વ્યક્તિના રોજિંદા જીવનમાં ઉદ્ભવે છે, હકીકતમાં, ભારતીય અદાલતોએ અંગ્રેજી સિદ્ધાંતો તેમજ સામાન્ય કાયદાના નિર્ણયોમાંથી તેમના પોતાના દાખલાઓ બનાવવાની સાથે ઘણું ઉધાર લીધું છે. આનાથી કાયદાના ક્ષેત્રમાં ઉપદ્રવની વિભાવનાને ખૂબ વ્યાપક રીતે વિકસિત કરવામાં મદદ મળી છે અને તમામ પક્ષકારોની ન્યાયીતા અને સુખાકારીની ખાતરી આપે છે જે સામેલ હોઈ શકે છે જેમ કે ખાનગી ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, અસરગ્રસ્ત પક્ષ, તેમજ, જાહેર ઉપદ્રવના કિસ્સામાં, જ્યાં સમાજને વ્યાપક અસર થઈ રહી છે.

જમીન અને નિકાલ માટે અતિક્રમણ

Trespass નો અર્થ

બ્લેક્સ લૉ ડિક્શનરી અન્ય વ્યક્તિની વ્યક્તિ અથવા મિલકત સામે પ્રતિબદ્ધ ગેરકાયદેસર કૃત્ય તરીકે અતિક્રમણને વ્યાખ્યાયિત કરે છે; ખાસ કરીને, અન્ય વ્યક્તિની વાસ્તવિક મિલકતમાં ગેરકાયદેસર પ્રવેશ. અતિક્રમણ એટલે અન્ય વ્યક્તિની જમીન અથવા માલસામાનના કબજામાં ખોટી રીતે ખલેલ. જે વ્યક્તિ ઇરાદાપૂર્વક અને સંમતિ વિના અન્ય વ્યક્તિની મિલકતમાં પ્રવેશ કરે છે તે અતિક્રમણ કરનાર છે. તે ઉલ્લંઘન અથવા અધિકારના ઉલ્લંઘનને દર્શાવે છે. 

ઉદાહરણો:

• સતત અતિક્રમણ
• ક્રિમિનલ ટ્રેસ્પેસ
• નિર્દોષ ઉપદ્રવ
• સંયુક્ત ઉપક્રમ

કેમડેન, એલસીજેએ જણાવ્યું હતું કે “ઇંગ્લેન્ડના કાયદા દ્વારા, ખાનગી મિલકત પરનું દરેક આક્રમણ, પછી ભલે તે ગમે તેટલી મિનિટે હોય, એક અપરાધ છે. મારા લાયસન્સ વિના કોઈ પણ માણસ મારી જમીન પર પગ મૂકી શકશે નહીં, પરંતુ તે કોઈ કાર્યવાહી માટે જવાબદાર છે, જો કે નુકસાન કંઈપણ નથી.

અત્યાચારના પ્રકારો

બે પ્રકારના ગુનાઓ છે:

• Trespass quare olasum fregit – આનો અર્થ છે અન્ય વ્યક્તિની જમીન પર પ્રવેશ.
• Trespass de bonis asportatis – આનો અર્થ એ છે કે અન્ય વ્યક્તિનો સામાન છીનવી લેવો.

જમીન માટે અતિક્રમણ

જમીન પરનો અત્યાચાર “cuius est solum, eius est usque, and coelum et ad infernos”- અર્થાત્ જમીનની માલિકી ધરાવનાર કોઈપણ વ્યક્તિ સ્વર્ગ સુધી અને નીચે નરક સુધી તેની માલિકી ધરાવે છે.

જમીન માત્ર ભૌતિક જમીન કરતાં ઘણી વધારે છે. જમીનની માલિકીને જમીન પરના તમામ કુદરતી સંસાધનોના અધિકારો આપવામાં આવ્યા છે. જમીનમાં જમીન સાથે જોડાયેલ કોઈપણ ઇમારતો અને ફિક્સરનો સમાવેશ થાય છે જેમ કે મકાનો, દિવાલો, ઉભા પાકો, જમીન પોતે, ઉપરની હવાઈ જગ્યા અને જમીનના સામાન્ય ઉપયોગના સંબંધમાં વાજબી ઉંચાઈ અથવા ઊંડાઈ સુધીની જમીન.

જમીનમાં પેશકદમીના કિસ્સામાં, ગેરકાયદેસર જમીન ઉલ્લંઘન પ્રત્યક્ષ, ઇરાદાપૂર્વક અને પોતે જ કાર્યવાહી કરવા યોગ્ય હોવું જોઈએ. પ્રવેશ એ અર્થમાં ઇરાદાપૂર્વક હોવો જોઈએ કે પેસેન્જર તે ચોક્કસ જમીન પર જવાનો ઇરાદો ધરાવે છે. પેશકદમી કરનારનો પેશકદમીનો ઇરાદો બિલકુલ જરૂરી નથી. ઉદાહરણ: પવન દ્વારા આકસ્મિક રીતે ફૂંકાયેલી જમીનમાં પેરાશૂટિસ્ટનો પ્રવેશ અજાણતા છે અને પેરાશૂટ માટે કોઈ જવાબદારી નથી.

લેન્ડ ટુ સ્પેસ કેવી રીતે પ્રતિબદ્ધ છે?

જમીન પર અતિક્રમણ ત્રણ પરિસ્થિતિઓમાં થઈ શકે છે. દરેક કિસ્સામાં, પ્રવેશ વાજબીતા વિના હોવો જોઈએ. કેસો છે:

વાદીની જમીનમાં પ્રવેશ કરવો :

• ગુનાની રચના કરવા માટે, પ્રવેશ જરૂરી છે.
• પ્રવેશ પરવાનગી વિના હોવો જોઈએ.
• જમીન વાદીના કબજામાં હોવી જોઈએ, તે વાસ્તવિક અથવા રચનાત્મક હોઈ શકે છે.
• પ્રવેશ સ્વૈચ્છિક હોવો જોઈએ જેનો અર્થ વ્યક્તિની ઈચ્છા વિરુદ્ધ અથવા બળ દ્વારા નહીં.
• પ્રવેશ હેતુપૂર્વક હોવો જોઈએ.

જો પ્રતિવાદી સભાનપણે એવી જમીનમાં પ્રવેશ કરે છે જેને તે માને છે કે તે તેની પોતાની છે પરંતુ તે વાદીની જમીન હોવાનું બહાર આવ્યું છે, તો તે હજુ પણ પેશકદમી માટે જવાબદાર છે. તે અપ્રસ્તુત છે કે પ્રતિવાદીએ વાજબી ભૂલ કરી હતી અને બેદરકારી ન હતી.

બેઝલી વિ. ક્લાર્કસન [1]

જ્યારે પ્રતિવાદીએ તેની પોતાની જમીનની વાવણી કરી, ત્યારે તેણે ભૂલથી સીમા ઓળંગી અને તે તેની પોતાની જમીન હોવાનું માનીને તેના પાડોશીની જમીનમાં કાપણી કરી. પ્રતિવાદીની જમીનમાં પેશકદમીનો દાવો કરવામાં ભૂલની અરજી નિષ્ફળ ગઈ કારણ કે તેણે સીમા ક્યાં છે તે અંગે ભૂલ કરી હોવા છતાં ઘાસ કાપવાની તેની ક્રિયા ઈરાદાપૂર્વકની હતી. જો કે, જો પ્રવેશ અનૈચ્છિક હોવાનું સાબિત થાય તો તે અપમાન નથી.

સ્મિથ વિ. સ્ટોન [2]

જો કોઈ અન્ય વ્યક્તિની જમીન પર કોઈ અન્ય વ્યક્તિ ફેંકી દે, એટલે કે તેનો પ્રવેશ અજાણતાં થયો હોય તો તે જવાબદાર રહેશે નહીં. આવી સ્થિતિમાં પ્રતિવાદી દ્વારા પ્રવેશની કોઈ ક્રિયા નથી. તે એક સામાન્ય ધારણા છે કે જે વ્યક્તિ જમીનની સપાટી ધરાવે છે તે તમામ અંતર્ગત સ્તરની માલિકી ધરાવે છે. આમ, સપાટીના માલિકના દાખલા પર, સપાટીની નીચે ગમે તેટલી ઊંડાઈએ પ્રવેશ કરવો એ કાર્યવાહી કરવા યોગ્ય ગુના છે. પરંતુ કેટલાક કિસ્સાઓમાં, તે શક્ય છે કે અંતર્ગત સ્તર અલગ વ્યક્તિના કબજામાં હોઈ શકે છે.

દ્રષ્ટાંત: જ્યારે સપાટી પર કબજો ન ધરાવનાર વ્યક્તિ ખાણકામના અધિકારો ધરાવે છે: જો જમીનની સપાટી A ના કબજામાં હોય અને જમીનની જમીન B ના કબજામાં હોય, તો સપાટીમાં પ્રવેશ એ A નું ઉલ્લંઘન હશે અને પેટાળની જમીનમાં પ્રવેશ થશે. બીનું ઉલ્લંઘન છે.

નોંધ- સંપાદકને તેના શીર્ષકના સંપૂર્ણ સ્થાનાંતરણ પહેલાં જમીન દાખલ કરવી એ અપમાન ગણવામાં આવશે.

પેવમેન્ટ સહિતની જાહેર શેરીઓ, મુખ્યત્વે પેસેજના હેતુઓ માટે જાહેર ઉપયોગ માટે સમર્પિત છે અને તેનો ઉપયોગ ખાનગી રહેઠાણ, ખાનગી વ્યવસાય અથવા ચોક્કસ સમુદાય માટે પ્રાર્થના સ્થળ તરીકે થઈ શકશે નહીં.

જમીન પર રહેવાનું કહીને અથવા કોઈપણ પરવાનગી સમાપ્ત થયા પછી :

જો ત્યાં કોઈ વ્યક્તિ રહે કે જેણે કાયદેસર રીતે બીજાની જમીનમાં પ્રવેશ કર્યો હોય, તો તેનો પ્રવેશનો અધિકાર સમાપ્ત થયા પછી તે ગુના કરે છે. તેની ગેરવર્તણૂક તેની મૂળ એન્ટ્રીને કઠોર બનાવવા સાથે સંબંધિત છે, અને તે માત્ર એન્ટ્રી માટે જ નહીં, પરંતુ તે પછીના તમામ કૃત્યો માટે નુકસાન માટે જવાબદાર છે. આને અતિક્રમણ અબ ઇનિટિયો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે અને દુરુપયોગ મૂળ પ્રવેશને ગેરકાયદેસર બનાવશે.

ગોકાક પટેલ વોલ્કાર્ટ લિમિટેડ. વી. દુંદૈયા ગુરુશિદદૈયા હિરેમથ [3]

જો કે મિલકતમાં પ્રવેશ કાયદેસર હોઈ શકે છે, તેથી, જો પરવાનગી આપવામાં આવ્યા પછી પણ કબજો ચાલુ રહે છે, તો તે અધિકૃતતા તરીકે ગણી શકાય. નાગરિક ભૂલની સાતત્યની અનુરૂપ ખ્યાલ ટોર્ટ લોમાં મળી શકે છે. ટોર્ટ્સમાં અતિક્રમણ ચાલુ રાખી શકાય છે. ફરીથી, જો પ્રવેશ કાયદેસર હતો પરંતુ પછીથી દુરુપયોગ કરવામાં આવે છે અને પરવાનગી નિર્ધારિત કર્યા પછી ચાલુ રાખવામાં આવે છે, તો ઉલ્લંઘન પ્રારંભિક હોઈ શકે છે.

આરોગ્ય મંત્રી વિ. બેલોટી [4]

જેનું લાઇસન્સ સમાપ્ત થઈ ગયું છે અથવા સમાપ્ત થઈ ગયું છે તે લાયસન્સધારક, જો વિનંતી પર, તે ખાલી ન કરે અને વાજબી સમય વીતી ગયો હોય, તો પેશકદમી તરીકે દાવો કરી શકાય છે.

બીજાની જમીનમાં દખલ કરીને પેશકદમી :

બીજાની જમીન સાથેની કોઈપણ હસ્તક્ષેપને રચનાત્મક પ્રવેશ અને પેશકદમી ગણવામાં આવે છે. ઉદાહરણ- પડોશી જમીન પર પત્થરો અથવા સામગ્રી ફેંકવી, તે ગેસ અથવા અદ્રશ્ય ધૂમાડો પણ હોઈ શકે છે. કોઈ વ્યક્તિની દિવાલમાં ખીલી મારવી, વાદીની દિવાલ સામે કંઈપણ લગાવવું, વાદીની જમીનમાં વૃક્ષો વાવવા અથવા વાદીની જમીન પર કોઈ ચપ્પલ લગાવવી એ અન્ય વ્યક્તિની જમીનમાં દખલગીરી છે. અબ્દુલ ગની વિ. સાદુ રામ અને અન્ય [5] માં એવું કહેવામાં આવ્યું હતું કે વાદીની જમીન પર પ્રતિવાદીના ઘરની ટાંકીમાંથી ગંદુ પાણી છોડવું એ અપમાન છે.

અત્યાચાર અને ઉપદ્રવ વચ્ચેનો તફાવત

એરિયલ ટ્રેસ્પેસ

જમીનમાલિકને અનંત સપાટીની ઉપરની એરસ્પેસનો અધિકાર છે. સામાન્ય નિયમ એ છે કે જેની પાસે સોલમ છે, જેની પાસે જગ્યા છે, તે આકાશ સુધી અને પૃથ્વીના કેન્દ્ર સુધી તમામનો માલિક છે. આધુનિક સમયમાં, માલિકને તેની જમીન ઉપર હવા અને જગ્યાનો અધિકાર છે જે તેની જમીનના સામાન્ય ઉપયોગ અને આનંદ માટે જરૂરી ઊંચાઈ સુધી મર્યાદિત છે.

કેલ્સન વિ. ઈમ્પીરીયલ ટોબેકો કંપની લિમિટેડ [6]

પ્રતિવાદીઓ દ્વારા એરસ્પેસમાં પ્રક્ષેપિત વાદીની એક માળની દુકાન પર બનાવેલ જાહેરાતનું ચિહ્ન. પ્રતિવાદીએ દલીલ કરી હતી કે અધિક્ષક એરસ્પેસ આક્રમણ એ અતિક્રમણ નથી, પરંતુ એકલા ઉપદ્રવ હતું. વાદીના એરસ્પેસમાં પ્રક્ષેપણને ગુનાહિત માનવામાં આવ્યું હતું અને માત્ર ઉપદ્રવ નથી, અને ફરજિયાત મનાઈ હુકમ આપવામાં આવ્યો હતો.

બર્નસ્ટેઇન વિ. સ્કાયવ્યુઝ [7]

જ્યારે બર્નસ્ટીને તેના ઘરની જમીનથી સેંકડો મીટર ઉપરથી હવાઈ ફોટોગ્રાફ્સ લેવા બદલ પ્રતિવાદીઓ સામે ગુનો દાખલ કર્યો, ત્યારે જમીનની ઉપરની હવાઈ ક્ષેત્રમાં પ્રવેશનો મુદ્દો પ્રશ્નમાં હતો.  

અદાલતે જણાવ્યું હતું કે તે ઊંચાઈએ બર્નસ્ટીન પાસે એરસ્પેસનો કોઈ વાજબી ઉપયોગ નહોતો અને પ્રતિવાદી તે જમીન પર પેશકદમી માટે જવાબદાર નથી.

એરિયલ ટ્રેસ્પેસનો ભારતીય કાયદો

કલમ 17 એવી જોગવાઈ કરે છે કે હવા, હવામાન અને કેસના તમામ સંજોગોને ધ્યાનમાં રાખીને વાજબી હોય તેવી જમીનથી ઉપરની કોઈપણ મિલકત પર વિમાનની ઉડાનને કારણે, અતિક્રમણ અથવા ઉપદ્રવના સંદર્ભમાં કોઈ દાવો લાવવામાં આવશે નહીં, અથવા ફક્ત કારણ કે આવી ફ્લાઇટની સામાન્ય ઘટનાઓમાંથી.

કાયદો એવી જોગવાઈ કરે છે કે જે કોઈ વ્યક્તિ અથવા સંપત્તિને નુકસાન પહોંચાડવા માટે ઉડે છે તેને છ મહિનાની જેલ અથવા 1,000 રૂપિયાનો દંડ અથવા બંને સજા થઈ શકે છે.

સતત અતિક્રમણ

અત્યાચારનું દરેક ચાલુ તાજુ ઉલ્લંઘન છે અને તેની સામે કાર્યવાહી કરી શકાય છે. રોજબરોજની ગુનાખોરી ચાલુ રાખવાને કાયદામાં દરેક દિવસ માટે એક અલગ ગુના ગણવામાં આવે છે. દ્રષ્ટાંત: કોઈ અન્યની જમીન પર કેટલીક સામગ્રી મૂકવાના મૂળ ગુના માટે કાર્યવાહી કરી શકાય છે અને જમા વસ્તુઓ ચાલુ રાખવા માટે બીજી કાર્યવાહી કરી શકાય છે.

નોંધ: પ્રથમ ક્રિયામાં નુકસાનની વસૂલાત, સંતોષના માર્ગે, ઈજાને ચાલુ રાખવાના અધિકારની ખરીદી તરીકે કામ કરતું નથી.

પ્રાણીઓ દ્વારા અતિક્રમણ

ઢોરની અત્યાચાર એ પ્રાચીન સામાન્ય કાયદાનો ત્રાસ હતો જેમાં પશુપાલક રખડતા પ્રાણી દ્વારા થતા કોઈપણ નુકસાન માટે સખત રીતે જવાબદાર હતો. પશુપાલકો જવાબદાર છે જાણે કે તેઓએ જાતે જ ગુનાનો ગુનો કર્યો હોય. ઢોરની અત્યાચારની જવાબદારી કડક છે જેનો અર્થ બેદરકારીથી સ્વતંત્ર છે. ભારતમાં, 1871નો કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ છે.

ક્રિમિનલ ટ્રેસ્પેસ

ફોજદારી કાયદામાં બીજાની મિલકતમાં પ્રવેશ કરવો અથવા તેમાં પ્રવેશ કરવો એ અપરાધ નથી. કાં તો ગુનો કરવાના ઇરાદાથી અથવા ફોજદારી ગુનો કરવા માટે મિલકતના કબજામાં રહેલી વ્યક્તિને ડરાવવા, અપમાનિત કરવા અથવા હેરાન કરવા.

ચિત્ર: A પાસે બાગ છે; બી નુકસાન વિના આનંદની સફર માટે બગીચામાં પ્રવેશ કરે છે; તે નાગરિક ઉલ્લંઘન માટે જવાબદાર હોઈ શકે છે. પરંતુ જો B ફળોની ચોરીમાં જાય છે, તો તે ફોજદારી ગુના માટે દોષિત થશે.

ઉપાયો

જે વ્યક્તિની જમીનનું ઉલ્લંઘન કરવામાં આવ્યું છે તે ખોટું કરનાર સામે પેશકદમી માટે કાર્યવાહી કરી શકે છે. તે અતિક્રમણ કરનાર સામે બળપૂર્વક પોતાના કબજાનો બચાવ પણ કરી શકે છે; તે તેને બળપૂર્વક બહાર કાઢી શકે છે. નોંધ: ક્રિયાઓમાં, કેસ હોય તેમ, નુકસાની અથવા મનાઈ હુકમનો સમાવેશ થાય છે.

નુકસાન

ઉલ્લંઘનના પરિણામે ભોગવેલા કોઈપણ નાણાકીય નુકસાનને પુનઃપ્રાપ્ત કરવા માટે નુકસાનીનો દાવો કરી શકાય છે અથવા, વૈકલ્પિક રીતે, જો કોઈ નુકસાન ન થયું હોય તો નજીવી રકમ આપવામાં આવી શકે છે.

મનાઈહુકમ

જમીનના પેશકદમીના કેટલાક કિસ્સાઓમાં, દાવેદારને નાણાકીય વળતર બિલકુલ ન જોઈતું હોય, પરંતુ તેના બદલે મનાઈ હુકમ, સતત અથવા ભવિષ્યના ઉલ્લંઘનને રોકવા માટે કોર્ટનો આદેશ અથવા કદાચ ગેરકાયદેસર ઉલ્લંઘનનું નિવેદન માંગશે. ઉદાહરણ : કોઈને તેના ઝાડને દૂર કરવા માટે પૂછવું.

વાસ્તવિક અથવા રચનાત્મક, કાર્યવાહી શરૂ કરતી વખતે અતિક્રમણ સમયે કબજો સાબિત કરવો મહત્વપૂર્ણ છે. કબજો એટલે તમારા પોતાના નિકાલ પર કંઈક હોવું અથવા તેનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર. તે તેના પોતાના અધિકારમાં સુરક્ષિત છે. સૅલ્મન્ડના મતે- “ભૌતિક પદાર્થનો કબજો એ તેના વિશિષ્ટ ઉપયોગ માટેના દાવાની સતત કવાયત છે.” તેમાં બે તત્વો છે જે માનસિક અને શારીરિક છે. માનસિક તત્વને ‘એનિમસ’ અને ભૌતિક તત્વ ‘કોર્પસ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.

એનિમસ વસ્તુઓ અંગે માલિકના ઈરાદાને દર્શાવે છે અને કોર્પસ એ બાહ્ય તથ્યોનો સમાવેશ કરે છે જેમાં આ ઈરાદો સાકાર થયો, મૂર્ત થયો અથવા પરિપૂર્ણ થયો. કોઈ વસ્તુનો ભૌતિક કબજો કબજો આપતો નથી કે જે તેને ધરાવે છે.  

ઉદાહરણ : A કારના શોરૂમમાં ગયો છે અને વાહનની વિવિધ સુવિધાઓની તપાસ કરી રહ્યો છે અને ટેસ્ટ ડ્રાઈવ લઈ રહ્યો છે. કાર ચલાવતી વખતે કાર તેની કસ્ટડીમાં છે, પરંતુ તેના કબજામાં નથી. પરંતુ જો તે કાર લઈને ભાગી જાય તો તેના પર તેનો સંપૂર્ણ કબજો છે. અહીં, તેની પાસે જરૂરી દુશ્મનાવટ અને કબજો બંને છે, અને તે કારની દુકાનના માલિક સિવાય અન્ય લોકોને બાકાત રાખી શકે છે. તેથી ખોટો કબજો ખોટા કબજા સિવાયના તમામ સામે કાયદા દ્વારા સુરક્ષિત છે.

કબ્જો

(i)- નોકરના કબજાની જેમ હકીકતમાં કબજો (ડિ ફેક્ટો પઝેશન). 

(ii) કાયદામાં કબજો (જ્યુર પઝેશન) માસ્ટરના કબજાની જેમ.  

અહીં નોકરનો હેતુ તેના માલિક વતી અન્ય લોકોને બાકાત રાખવાનો છે અને તે મિલકત અથવા લેખના કબજામાં હસ્તક્ષેપ કરનારાઓ સામે ગુનાહિત કાર્યવાહી જાળવી શકે છે. જ્યારે માસ્ટરનો હેતુ અન્ય લોકોને વસ્તુમાં દખલ કરવાથી બાકાત રાખવાનો છે અને તે પોતાના વતી આવું કરી રહ્યો છે.

‘પઝેશન રાઈટ’ અને ‘પઝેશન રાઈટ’ વચ્ચે તફાવત છે. જો X એ મકાનમાલિક છે જે 11 મહિના માટે તેની જગ્યા Y ને ગૌણ કરે છે, તો તેનો અર્થ એ કે X 11 મહિનાની મુદત પછી કબજો મેળવવા માટે હકદાર છે અને ભાડૂત આ સમયગાળા દરમિયાન કબજો મેળવવા માટે હકદાર છે. જે વ્યક્તિ પાસે કબજાનો અધિકાર છે તેને ઉલ્લંઘન માટે દાવો કરવાનો અધિકાર છે અને કબજાનો અધિકાર નથી.

સંરક્ષણ

નીચેના સંરક્ષણો અપમાન માટે સંરક્ષણ તરીકે ઉપલબ્ધ છે-

• સરળતા અને પ્રિસ્ક્રિપ્શનની કસરત
• રજા અને લાઇસન્સ
• આવશ્યકતાના કૃત્યો
• સ્વ રક્ષણ
• કાયદાની સત્તા   
• જમીન પર ફરીથી પ્રવેશ  
• માલસામાન અને ચૅટેલનું પુનઃ લેવું
• ઉપદ્રવને અટકાવવો  

નિકાલ

ડિસ્પોઝેશન ખોટી રીતે તેના હકના માલિક પાસેથી જમીનનો કબજો લે છે. આમ, વ્યક્તિના કૃત્યથી જમીનમાલિક તેના આધિપત્યથી સંપૂર્ણપણે વંચિત હતો.

પૂર્વશરત

• વાદી/માલિક પાસે કબજો હોવો આવશ્યક છે.  
• પ્રતિવાદીની સરખામણીમાં વાદીનું શીર્ષક વધુ સારું હોવું જોઈએ.  

ઉપાય 

કબજો મેળવનાર પક્ષ જમીનનો કબજો પાછો મેળવવા માટે કાર્યવાહી કરી શકે છે.

સંરક્ષણ

સ્પેસિફિક રિલીફ એક્ટ, 1963ની કલમ 5 મુજબના દાવાઓ સામે સંરક્ષણ મુખ્યત્વે બે ગણા છે-

1- કે પ્રતિવાદી પાસે વાદી કરતાં વધુ સારું શીર્ષક છે;

2- પ્રિસ્ક્રિપ્શન.

નોંધ –

• મકાનમાલિકે પોતાનું શીર્ષક સાબિત કરવાની જરૂર નથી, પરંતુ માત્ર ભાડુઆત સમાપ્ત કરો.
• લાઇસન્સધારક તેમને લાઇસન્સ આપનાર વ્યક્તિઓના શીર્ષક પર વિવાદ કરી શકે નહીં.
• સ્થાવર મિલકતના કબજા માટેના દાવામાં ફરિયાદી માત્ર તેમની પાસે અગાઉનો કબજો હતો તે સાબિત કરીને સફળ થવા માટે હકદાર છે કે કેમ તે અંગે ઉચ્ચ અદાલતો વચ્ચે મતભેદ છે કે તે ટાઈટલ સાબિત કરવા માટે બંધાયેલ છે.

ડિસ્ટ્રેસ ડેમેજ ફિઝન્ટ – એનિમલ રાઇટ્સ એન્ડ ટોર્ટ લો

પરિચય

ખતરનાક પ્રજાતિના પ્રાણી દ્વારા થયેલા નુકસાન માટે બેદરકારીને ધ્યાનમાં લીધા વિના, અથવા જો તે બિન-ખતરનાક જાતિના પ્રાણીના દુષ્ટ પાત્રને જાણતો હોય તો, પ્રાણીનો રક્ષક સખત રીતે જવાબદાર છે. પ્રથમ શ્રેણીમાં આવતા પ્રાણીઓ સિંહ, રીંછ, હાથી, વરુ, ચાળા વગેરે છે જ્યારે બીજી શ્રેણીમાં આવતા પ્રાણીઓ કૂતરા, ઘોડા, ગાય, ઘેટા, બિલાડી વગેરે છે.

જે વ્યક્તિ પ્રાણીને નુકસાન કરવાની તેની વૃત્તિની જાણકારી સાથે રાખે છે તે જો તે ભાગી જાય તો તે નુકસાન માટે સખત રીતે જવાબદાર છે; તે તેને મર્યાદિત અથવા નિયંત્રિત કરવાની સંપૂર્ણ ફરજ હેઠળ છે જેથી તે અન્યને નુકસાન ન પહોંચાડે. બધા પ્રાણીઓ ફેરા નેચરે, એટલે કે, બધા પ્રાણીઓ કે જેઓ પ્રકૃતિથી હાનિકારક નથી, અથવા માનવસર્જિત અને પાળેલા નથી, ચોક્કસપણે આવી વૃત્તિ હોવાનું માનવામાં આવે છે જેથી વૈજ્ઞાનિકને તેમનામાં સાબિત કરવાની જરૂર નથી. બીજા-શ્રેણીના તમામ પ્રાણીઓ, મેનસુએટે નેચર, જ્યાં સુધી તેઓ ક્રૂર અથવા દ્વેષી વૃત્તિ પ્રગટ ન કરે ત્યાં સુધી તેઓ હાનિકારક હોવાનું માનવામાં આવે છે; આવા અભિવ્યક્તિનો પુરાવો વૈજ્ઞાનિક પુરાવો છે અને પ્રાણીને કુદરતી વર્ગમાંથી વર્ગ ફેરા નેચરમાં સ્થાનાંતરિત કરવા માટે સેવા આપે છે.

જ્યારે તેમના બર્મીઝ હાથી નાના કૂતરાના ભસવાથી ગભરાઈ ગયા ત્યારે સર્કસના માલિકો, બેદરકારી વિના પણ જવાબદાર હતા. હાથી કૂતરાની પાછળ દોડ્યો અને બૂથની અંદર રહેલા ફરિયાદીને પછાડ્યો. મે વિ બર્ડેટ[1] માં , પ્રતિવાદીને વાંદરો રાખવા માટે જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો હતો જેણે વાદીને કરડ્યો હતો, કારણ કે વાંદરો ખતરનાક પ્રાણી છે. હડસન વિ. રોબર્ટ્સ[2] માં , જ્યાં પ્રતિવાદીને જાણ હતી કે આખલો હંમેશા લાલ રંગથી ચિડાય છે, જ્યારે આખલાએ લાલ રૂમાલ પહેરેલા અને હાઇવે પર ચાલી રહેલા વાદી પર હુમલો કર્યો ત્યારે તેને જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો હતો. રીડ વિ. એડવર્ડ્સમાં[3], પ્રતિવાદીને તેતરનો પીછો કરવા અને તેનો નાશ કરવામાં તેના કૂતરાની વિચિત્ર વૃત્તિની જાણકારી ધરાવતો હતો જ્યારે કૂતરાએ તેના તેતરોનો પીછો કરીને તેનો નાશ કર્યો ત્યારે તે વાદીને જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો હતો.

નિષ્કર્ષ એ હકીકત પર ઉકળે છે કે જો પ્રાણી ‘ફેરે નેચર’ની શ્રેણીમાં આવે તો કોઈ મુશ્કેલી નથી. રક્ષક તેની ભૂલ ન હોવા છતાં તેના દ્વારા થયેલા નુકસાન માટે સખત રીતે જવાબદાર રહેશે. પરંતુ મુશ્કેલી તે કિસ્સાઓમાં ઊભી થાય છે જ્યાં પ્રાણી ‘મેનસુએટે નેચર’ની શ્રેણીમાં આવે છે. આવા કિસ્સાઓમાં, જો પ્રાણીમાં કેટલીક ખતરનાક વૃત્તિઓ હોય, તો તેને ‘ફેરે નેચર’ની શ્રેણીમાં સ્થાનાંતરિત કરવામાં આવશે. જો વાદી વિજ્ઞાની પુરવાર થાય એટલે કે પ્રતિવાદીને આવા પ્રાણીની ખતરનાક વૃત્તિની જાણકારી હોય તો અહીં રખેવાળ કડકપણે, બેદરકારીથી સ્વતંત્ર રીતે જવાબદાર રહેશે.

ઢોર ટ્રેસ્પેસ

વૈજ્ઞાનિક નિયમ

ઢોરની અતિક્રમણ અને તેના પરિણામે કુદરતી નુકસાન અથવા ઢોરની ચોક્કસ દુષ્ટ વૃત્તિને લીધે અન્ય કોઈ નુકસાનની ઘટનામાં, જવાબદારી કડક છે અને ઢોરનો માલિક જવાબદાર રહેશે, ભલે તેને અન્ય કોઈ ખાસ વૃત્તિઓની જાણ ન હોય. તે પ્રાણી. પ્રતિવાદીની બેદરકારી સાબિત કરવાની કોઈ જરૂર નથી કારણ કે જવાબદારી કડક છે, એટલે કે દોષ વિના. એ નોંધવું જોઇએ કે પશુઓમાં ગાય, ગધેડા, ડુક્કર, ઘોડા, બળદ, ઘેટાં અને મરઘાંનો સમાવેશ થાય છે. પરંતુ કૂતરા અને બિલાડીઓ તેમની વૃત્તિને કારણે ઢોર શબ્દમાં સમાવિષ્ટ નથી અને તેથી બિલાડીઓ અને કૂતરા ઉલ્લંઘન કરી શકતા નથી. આમ,  બકલ વિ. હોમ્સમાં[4], પ્રતિવાદીની બિલાડી વાદીના ઘરમાં ભટકી ગઈ હતી જ્યાં તેણે તેર કબૂતરોને મારી નાખ્યા હતા. પ્રતિવાદીઓને પેશકદમી માટે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા ન હતા. તે કબૂતરોને મારવા માટે જવાબદાર ન હતો કારણ કે એકલી આ બિલાડી માટે કંઈ ખાસ નહોતું. વૈજ્ઞાનિક નિયમ હેઠળ જવાબદારી ત્યારે જ ઊભી થાય છે જ્યારે પ્રતિવાદીને જ્ઞાન હોય. ઉદાહરણ તરીકે, બિલાડી માનવજાતને ઇજા પહોંચાડે છે. આવા કિસ્સામાં, પ્રતિવાદીનું જ્ઞાન કે બિલાડી માનવજાતને ઇજા પહોંચાડે છે તે વાદી દ્વારા સ્થાપિત કરવું આવશ્યક છે અને આ માટે, આવા પ્રાણીની વિકરાળતાનો એક જ દાખલો પૂરતી સૂચના છે. આમ રીડ વિ. એડવર્ડ્સમાં, એક કૂતરાના માલિકને તેના કૂતરાના કૃત્ય માટે જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યો હતો, જે જમીન પર વાદીના હતા અને કેટલાક તેતરોનો પીછો કર્યો હતો અને તેને મારી નાખ્યો હતો.

પરંતુ જ્યાં ઢોર દ્વારા પેશકદમી થાય છે ત્યાં જવાબદારી કડક છે. વૈજ્ઞાનિક અથવા માલિકની બેદરકારી સાબિત કરવાની જરૂર નથી. એલિસ વિ. લોફ્ટુ આયર્ન કો.[5] માં , પ્રતિવાદીના ઘોડાએ વાદીની વાડ અને બીટ પર તેનું માથું અને પગ અવરોધિત કર્યા અને વાદીની ઘોડીને લાત મારી. પ્રતિવાદીને ઢોરના ગુના માટે જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો હતો કારણ કે જવાબદારી કડક છે, અને વાદીએ પ્રતિવાદીની વૈજ્ઞાનિક અથવા બેદરકારી સાબિત કરવાની જરૂર ન હતી.

નોંધનીય છે કે પ્રતિવાદી ઢોરની અત્યાચારના કુદરતી પરિણામ માટે જવાબદાર રહેશે. થિયર વિ. પુર્નેલમાં , પ્રતિવાદીના ઘેટાં, સ્કેબથી સંક્રમિત, વાદીની જમીન પર અતિક્રમણ કરે છે અને વાદીના ઘેટાંને તે જ પહોંચાડે છે. આ તમામ ઘેટાંને સરકારી આદેશ હેઠળ નજરકેદ કરવામાં આવ્યા હતા અને વાદીને નોંધપાત્ર ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો. પ્રતિવાદીને ઢોરના ગુના અને ઘેટાંની સંક્રમિત સ્થિતિ અંગેની તેની જાણકારીને ધ્યાનમાં લીધા વગર જવાબદાર ગણવામાં આવ્યો હતો. તેવી જ રીતે, વર્માલ્ડ વિ. કોલમાં, પ્રતિવાદીની વાછરડી દ્વારા વાદીને નીચે પછાડીને ઘાયલ કરવામાં આવ્યો હતો. અદાલત દ્વારા એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે વાદીને થયેલી અંગત ઇજાઓ ગુનાહિતનું સીધું પરિણામ હતું અને તેના માટે પ્રતિવાદીને જવાબદાર ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.

એનિમલ એક્ટ, 1971

ઈંગ્લેન્ડમાં, 1971ના એનિમલ એક્ટે પ્રાણીઓને બે જૂથો ‘ખતરનાક’ અને ‘બિન-ખતરનાક’માં વિભાજિત કરીને સામાન્ય કાયદામાં ફેરફાર કર્યો છે, જે ‘ફેરા નેચર’ અને ‘મેનસુએટે નેચર’ વચ્ચેના તફાવતને અનુસરે છે . એનિમલ એક્ટની કલમ 6(2) ખતરનાક પ્રાણીને “સામાન્ય રીતે પાળેલા નથી” તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે અને જ્યારે સંપૂર્ણ રીતે ઉછરે છે ત્યારે તે ગંભીર નુકસાન પહોંચાડી શકે છે. જ્યારે ખતરનાક પ્રાણી દ્વારા નુકસાન થાય છે, ત્યારે તેનો રખેવાળ સખત રીતે જવાબદાર છે. પરંતુ જ્યારે બિન-ખતરનાક પ્રાણી દ્વારા નુકસાન થાય છે, ત્યારે અધિનિયમની કલમ 2(2) વાદીએ સાબિત કરવાની જરૂર છે કે પ્રતિવાદીને પ્રતિવાદીને જવાબદાર ઠેરવવા માટે કેટલીક અસામાન્ય લાક્ષણિકતાઓનું જ્ઞાન છે.

ઇંગ્લેન્ડમાં, પશુઓના અતિક્રમણના સામાન્ય કાયદાના નિયમને એનિમલ એક્ટ, 1971 દ્વારા બદલવામાં આવ્યો છે . કાયદાની કલમ 4(1) એ જોગવાઈ કરે છે કે જ્યાં કોઈ વ્યક્તિનું પશુધન બીજાની જમીન અથવા મિલકત પર ભટકી જાય છે અને તેને નુકસાન પહોંચાડે છે. તેના પરની જમીન અથવા મિલકત કે જે અન્યની માલિકી અથવા કબજો છે અને/અથવા તે વ્યક્તિ પશુધન રાખવા માટે ખર્ચ કરે છે જ્યારે તે જેની માલિકી ધરાવે છે તેને પુનઃસ્થાપિત કરી શકાતી નથી, પશુધનના માલિક નુકસાન અને ખર્ચ સિવાય જવાબદાર છે. અધિનિયમ દ્વારા અન્યથા પ્રદાન કરેલ છે.

સામાન્ય કાયદાનો ઉપાય એટલે કે, તકલીફ નુકસાન ફિઝન્ટ નાબૂદ કરવામાં આવે છે. તેની જગ્યાએ,  પ્રાણી અધિનિયમની કલમ 7 પશુધનને અટકાયતમાં રાખવાનો અને ચૌદ દિવસના અંતે તેને વેચવાનો અધિકાર પ્રદાન કરે છે. ઢોર માલિકનો બિન-જવાબદારીનો પ્રાચીન અધિકાર જો તેના ઢોર ધોરીમાર્ગ પર પ્રવેશ કરે છે અને નુકસાન પહોંચાડે છે તો કાયદાની કલમ 2 માં જાળવી રાખવામાં આવ્યો છે. તેવી જ રીતે, અધિનિયમની કલમ 5 ટેલેટ વિ વોર્ડ[6] માં નિર્ધારિત સુસ્થાપિત કાયદાને માન્યતા આપે છે , કે હાઇવેને અડીને આવેલી જગ્યાના કબજેદારે તે હાઇવે પરના સામાન્ય ટ્રાફિકને પસાર થવા માટે આનુષંગિક જોખમ સ્વીકાર્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે.

કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1871

ભારતમાં, કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1871, એવી જોગવાઈ કરે છે કે પેશકદમી કરનારા ઢોરને આવા ઢોર રાખવા માટે વિવિધ સ્થળોએ સ્થાપિત પાઉન્ડમાં લઈ જઈ શકાય છે. પાઉન્ડ ફીસની ચૂકવણી કર્યા પછી ઢોરનો માલિક તેમને પાઉન્ડ કીપર પાસેથી પરત લઈ શકે છે. જો કે, તે જમીનના માલિકને વળતર ચૂકવવા બંધાયેલ નથી. ડુક્કરનો માલિક જે ભટકી જાય અને બીજાની જમીનને નુકસાન ન પહોંચાડે તે દંડ ભરવા માટે જવાબદાર છે. કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1871 મુજબ, પશુઓમાં હાથી, ઊંટ, ભેંસ, ઘોડા, ટટ્ટુ, ઘોડી, ગેલ્ડિંગ, વછેરો, ખચ્ચર, ગધેડા, ડુક્કર, ઘેટાં, ઘુડ, ઘેટાં, ઘેટાં, બકરા, બકરાં અને પક્ષીઓનો સમાવેશ થાય છે.

ખેતી કરનાર અથવા જમીનનો કબજો લેનાર અથવા પાક વેચનાર અથવા ગીરો રાખનાર આવી જમીન પર અતિક્રમણ કરતા અને કોઈપણ પાક અથવા ઉત્પાદનને નુકસાન પહોંચાડતા કોઈપણ પશુઓને જપ્ત કરી શકે છે અને પશુઓને 24 કલાકની અંદર પાઉન્ડમાં મોકલી શકે છે. અધિનિયમમાં ઢોરની ડિલિવરી અને વેચાણ, ગેરકાયદેસર જપ્તી, અટકાયત, દંડની ચુકવણી વગેરે સંબંધિત અન્ય જોગવાઈઓ છે.

મેન્ટન વિ. હોમ્સમાં , એવું માનવામાં આવતું હતું કે જ્યાં સુધી જમીન પર કોઈ અપરાધ ન હોય ત્યાં સુધી, પ્રાણી દ્વારા જમીન પરના પ્રાણીઓને અથવા માનવોને થયેલા નુકસાન માટે આ ક્રિયા લાગુ પડતી નથી. X પાસે એક ખેતર હતું અને તેની સંમતિથી, વાદીએ તેનો ઘોડો ત્યાં મૂક્યો. બાદમાં પ્રતિવાદીએ પણ X ની સંમતિથી તેની ઘોડી ખેતરમાં મૂકી હતી, પરંતુ તેણે વાદીને આ અંગે જાણ કરી ન હતી. ઘોડીએ ઘોડાને લાત મારી જેનો નાશ કરવો પડ્યો. પ્રતિવાદીને ઢોરની અત્યાચાર માટે જવાબદાર ન ગણાવવામાં આવ્યો હતો કારણ કે ઘોડી અતિક્રમણ કરતી ન હતી.

રાજ્યોમાં, કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1956માં થોડા ફેરફાર સાથે સમાન જોગવાઈઓ છે; કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1959; 1958નો મધ્ય પ્રદેશ અધિનિયમ 23; તમિલનાડુ એક્ટ, 1959 નો 56; કેરળ કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1961; મૈસુર કેટલ ટ્રેસ્પેસ એક્ટ, 1966, વગેરે. જાહેર રસ્તાઓ, નહેરો અને પાળાઓને નુકસાન પહોંચાડતા ઢોર પણ પોલીસ અધિકારીઓ અથવા અન્ય સંબંધિત અધિકારીઓ દ્વારા જપ્ત કરવા અને પાઉન્ડમાં મોકલવા માટે જવાબદાર છે.

સંરક્ષણ

ત્યાં ઘણા સંરક્ષણ છે અને તે છે:

• તૃતીય પક્ષનું કાર્ય

અજાણી વ્યક્તિનું કૃત્ય એ નિયમ હેઠળ જવાબદારીનો બચાવ છે.

• વાદીની ડિફોલ્ટ

એક સ્પષ્ટ ઉદાહરણ એ છે કે વાદી ઘાસની ગંજી વાડવામાં નિષ્ફળ જાય છે જે તેને પ્રતિવાદીની જમીન પર મૂકવા માટેનું લાઇસન્સ આપવામાં આવ્યું છે અને તેના કારણે પ્રતિવાદીના ઢોર ઢોરને ખાઈ જાય છે. મિલકતને વાડ કરવામાં નિષ્ફળતા વાદીને છૂટા કરી શકે છે. પરંતુ વાદી તૃતીય પક્ષ તરફ વાડ કરવાની ફરજ હેઠળ હતો અને તેણે તે ફરજની અવગણના કરી છે તેની અવગણના પ્રતિવાદીને મુક્ત કરશે નહીં. તેથી, જો A એ તેની વાડને સમારકામમાં રાખવા માટે તેના મકાનમાલિક C સાથે કરાર કર્યો હોય અને તે કરવામાં નિષ્ફળ જાય અને પરિણામે, તેના પાડોશી B ના ઢોર કે જેના પર તે વાડની કોઈ ફરજ નથી લેતો, A ની જમીન પર રખડતો હોય, તો A દાવો કરી શકે છે. ઢોરની ઉપેક્ષા માટે બી.

• વોલન્ટી નોન ફીટ ઈન્જરીયા એટલે કે સંમતિ

પક્ષની સંમતિ એ કાયદાના શાસન હેઠળ જવાબદારીનો બચાવ છે.

• ભગવાનનું કાર્ય

આ સંરક્ષણ ઇંગ્લેન્ડમાં નાબૂદ કરવામાં આવ્યું છે.

• અનિવાર્ય અકસ્માત

સંજોગોના આધારે આ બચાવ હોઈ શકે છે. ખાસ કરીને સ્ટેનલી વિ. પોવેલ[7] માં કેસના નિર્ણય પછી આ નિયમ છે .

• વિક્ષેપ

વળતર ચૂકવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી પ્રાણીને જપ્ત કરી શકાય છે અને અટકાયતમાં રાખી શકાય છે. એનિમલ એક્ટ, 1971 પસાર કર્યા પછી હવે ઇંગ્લેન્ડમાં આ નાબૂદ કરવામાં આવ્યું છે.

• સુધારાનું ટેન્ડર

પેશકદમી કરનારા ઢોરનો માલિક વળતર તરીકે કેટલીક રકમ આપીને સુધારો કરી શકે છે.

ડિસ્ટ્રેસ ડેમેજ ફિઝન્ટ

“દુઃખ” એટલે અટકાયત કરવાનો અધિકાર અને “નુકસાન” નો અર્થ “ઈજા” અને “ફીઝન્ટ” નો અર્થ થાય છે “ખોટી કૃત્ય” . જો કોઈ માણસ ગેરકાયદેસર રીતે તેની જમીન પર અન્ય માણસના ઢોર અથવા ચપ્પલને નુકસાન પહોંચાડતો જોવા મળે, તો તે તેમના માલિકો દ્વારા થયેલા નુકસાનની ભરપાઈ કરવા દબાણ કરવા માટે, જપ્ત કરવામાં આવેલા ઢોરને જપ્ત કરવા અને અટકાયતમાં લેવાનો હકદાર છે. આ અધિકારને તકલીફને કારણે થતા નુકસાનનો અધિકાર કહેવાય છે. તકલીફ સામાન્ય રીતે રખડતા બોવાઈન્સમાંથી લેવામાં આવે છે, પરંતુ અન્ય કોઈપણ ઢોર કે જે ગેરકાયદેસર રીતે માણસની જમીનને રોકે છે અને નુકસાન પહોંચાડે છે તે પણ લઈ શકાય છે.

કાયદાએ હંમેશા ધરપકડ કરવાના અને ન્યાયવિહીન ઉપાય તરીકેના અધિકારને સખત પ્રતિબંધિત કર્યા છે. તેથી, તે અટકાયતીની જમીન પર રાખવામાં આવવી જોઈએ. જો વસ્તુ ભાગી જાય તો તેની પાછળ જવાનો અને તેને ફરીથી કબજે કરવાનો તેને કોઈ અધિકાર નથી.

જ્યારે કોઈ ઉલ્લંઘન ન હોય ત્યારે તકલીફ કરવાનો કોઈ અધિકાર નથી. તેથી, જ્યારે ઢોરને શેરીમાં હાંકવામાં આવે છે, ત્યારે તેઓને તેમના ડ્રાઇવરના માર્ગ પર નજીકની અવ્યવસ્થિત જમીન પર ત્યાં સુધી ધરપકડ કરી શકાતી નથી જ્યાં સુધી તેમને પાછા ચલાવવાની વાજબી તક ન મળે. તકલીફ નુકસાનના માર્ગે અન્ય કોઈના અંગત નિયંત્રણ હેઠળ કંઈપણ લેવાનું કાયદેસર નથી.

એન્ડનોટ્સ

• [1846] 9 QB 101

• 132 એ. 404, 104 કોન. 126

• [1996] 1 SCR 128

• [1926] 2 KB 125

• [1874] LR 10 CP 10

• (1882), 10 QBD 17)

• [1891] 1 QR 86