કલમ 205 CrPC: વિગતવાર વિશ્લેષણ 

ફોજદારી કાર્યવાહીની સંહિતા, 1973ની કલમ 205 જણાવે છે કે જો મેજિસ્ટ્રેટ આરોપીની વ્યક્તિગત હાજરીને તેમના વિવેકબુદ્ધિથી તેમ કરવાનું વાજબી માનતા હોય તો તે કાઢી શકે છે.

આ કલમની રચનાનું મુખ્ય કારણ કલમ 273 CrPC પર આધારિત છે. તે વિચારે છે કે આરોપીની હાજરીમાં પુરાવા લેવા પડશે. કલમ 205 તેને અપવાદ આપે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં, મેજિસ્ટ્રેટની વિવેકબુદ્ધિથી વકીલની હાજરીમાં પુરાવા લઈ શકાય છે. આવા વિવેકનો ઉપયોગ અમુક સંજોગોમાં ભાગ્યે જ થઈ શકે છે જ્યાં તે વ્યાજબી લાગે છે.

કલમ 205 CrPC નો અવકાશ અને ઑબ્જેક્ટ

કલમ 205 CrPC નો અવકાશ

ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 205 આરોપીને તેની અંગત સમસ્યાઓના કારણે વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિ આપવા માટે રજૂ કરવામાં આવી છે. વ્યાપારી હેતુઓ દરમિયાન રહેતા અથવા વહન કરતી વખતે અંતરના પરિબળને કારણે તેને કાર્યવાહી દરમિયાન કોર્ટ સમક્ષ હાજર થવામાં કેટલીક મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડી શકે છે. 

કલમ 205 CrPC નો હેતુ

કલમ 205 નો હેતુ આરોપીને વૈકલ્પિક ઉકેલ પૂરો પાડવાનો છે જ્યાં તે ટ્રાયલ દરમિયાન કોર્ટમાં રૂબરૂ હાજર રહી શકતો નથી અને અન્ય વ્યક્તિને તેના વતી હાજર રહેવાની પરવાનગી આપે છે જે તેના વકીલ તરીકે કામ કરશે.

સેક્શન એમ પણ કહે છે કે મેજિસ્ટ્રેટ ટ્રાયલ દરમિયાન કોઈપણ સમયે તેને બોલાવી શકે છે જ્યારે તેને કાર્યવાહીના કોઈપણ તબક્કે કેસની પૂછપરછ અથવા પ્રયાસ કરવા માટે તેની હાજરી જરૂરી લાગે છે.

205 CrPC હેઠળ અરજી કરતી વખતે આરોપીની હાજરી ફરજિયાત છે

કલમ 205 CrPC હેઠળ, જ્યારે કોર્ટમાં હાજરીમાંથી મુક્તિ માટેની અરજી કરવામાં આવે ત્યારે આરોપીએ પ્રથમ સુનાવણીમાં હાજર રહેવું ફરજિયાત છે; અન્યથા, મેજિસ્ટ્રેટ તે સમયે અને ત્યાં અરજીને નકારી શકે છે. આરોપીએ પ્રથમ તબક્કામાં નિષ્ફળ થયા વિના આ અરજી કરવી જરૂરી છે; અન્યથા, અનુગામી તબક્કામાં અરજી જાળવવા યોગ્ય રહેશે નહીં.

શું કલમ 205 CrPC હેઠળ આરોપીને વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ આપી શકાય?

ફોજદારી કાર્યવાહીની સંહિતા, 1973ની કલમ 205 હેઠળ, મેજિસ્ટ્રેટ જ્યારે આરોપીને તેના વકીલ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે ત્યારે તેને કોર્ટમાં વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ આપવાની સત્તા ધરાવે છે. આરોપી વતી ટ્રાયલ દરમિયાન વકીલ હાજર રહેશે. મેજિસ્ટ્રેટ કેસના તથ્યો અને સંજોગોને જોયા પછી જ આરોપીને વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ આપી શકે છે.

કલમ 205 હેઠળ મુક્તિ આપવા માટે લાદવામાં આવેલી શરતો

કલમ 205 હેઠળ મુક્તિ આપવા માટે જે વિવિધ શરતો લાદવામાં આવી છે તે નીચે મુજબ છે:

1. આરોપીના વકીલ કેસમાં ચોક્કસ આરોપી તરીકે આરોપીની ઓળખનો વિવાદ કરશે નહીં;
2. તમામ પોસ્ટિંગ તારીખો પર તેમની ગેરહાજરીમાં સલાહકાર હાજર રહેશે;
3. આરોપીને તેની માફીમાં પુરાવા લેવામાં કોઈ વાંધો નથી;
4. કોર્ટ દ્વારા બોલાવવામાં આવે ત્યારે આવી તારીખો પર આરોપીએ હાજર રહેવું જોઈએ.

કોર્ટ દ્વારા મુક્તિ આપવા માટે ધ્યાનમાં લેવામાં આવતા પરિબળો 

કોર્ટ દ્વારા મુક્તિ આપવા માટે ધ્યાનમાં લેવામાં આવેલા તત્વો નીચે મુજબ છે:

• આરોપોની પ્રકૃતિ
• આરોપીનું વર્તન
• રહેતા અથવા વ્યવસાય ચાલુ રાખતી વખતે અંતર પરિબળ 
• આરોપીના વ્યક્તિગત દેખાવમાં મુશ્કેલી 
• ફરિયાદી સાથે પૂર્વગ્રહ

એવી પરિસ્થિતિઓ જ્યાં મેજિસ્ટ્રેટ કલમ 205 લાગુ કરી શકે છે

આરોપીને કયા સંજોગોમાં મુક્તિ મળી શકે તે ઓળખવા માટે કોઈ ચોક્કસ નિયમ નથી. તે દરેક કેસમાં બદલાય છે. તે મેજિસ્ટ્રેટ અથવા ન્યાયાધીશની વિવેકાધીન શક્તિ પર આધારિત છે. પરંતુ તેનો ઉપયોગ કારણ વગર મનસ્વી રીતે કરી શકાતો નથી. તે માત્ર ચોક્કસ શરતો હેઠળ મંજૂર કરી શકાય છે.

કલમ 205 CrPC હેઠળ મુક્તિ આપતી વખતે મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા સાવચેતી રાખવાની જરૂર છે

જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને મેજિસ્ટ્રેટની વિવેકબુદ્ધિથી વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવે છે, ત્યારે તે આરોપીને નીચેના વિષયો પર એફિડેવિટ દ્વારા બાંયધરી આપવા માટે કહી શકે છે:

• ટ્રાયલ દરમિયાન કોર્ટમાં શારીરિક રીતે હાજર રહેવા માટે તેની વાસ્તવિક મુશ્કેલીઓ અંગે કોર્ટને સંતુષ્ટ કરવા માટે હકીકતોનું વર્ણન. એક મહત્વપૂર્ણ પરિબળ ભૌતિક અંતર છે.
• કોઈ પણ રીતે આવી પૂછપરછ દરમિયાન આરોપીના વ્યક્તિગત દેખાવને ધ્યાનમાં રાખીને તેને કોઈ પૂર્વગ્રહ નહીં થાય તેવી ખાતરી.
• એક ખાતરી કે તે ટ્રાયલના કોઈપણ તબક્કે તે સ્કોર પર કોઈ ફરિયાદ નહીં કરે.

• એક ખાતરી કે, જો કાર્યવાહીના કોઈપણ તબક્કે, આરોપીને ટ્રાયલ દરમિયાન કોર્ટમાં હાજર રહેવાની જરૂર હોય, તો તેણે રૂબરૂ હાજર રહેવું પડશે.
• કોર્ટના સંતોષ માટે બાંયધરી કે તે કેસમાં ચોક્કસ આરોપી તરીકે તેની ઓળખનો વિવાદ કરશે નહીં.
• કે એક વકીલ, પક્ષના પ્રતિનિધિ તરીકે, કોર્ટમાં હાજર રહેશે અને તેને તેની ગેરહાજરીમાં પુરાવા લેવામાં કોઈ વાંધો નથી.

કલમ 205 CrPC હેઠળ મુક્તિ માટેના અભિગમો

આરોપીના વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિ આપતી વખતે કોર્ટ મોટાભાગના કેસોમાં ઉદાર અભિગમ અને કેટલાક દુર્લભ કિસ્સાઓમાં કડક અભિગમ અપનાવે છે. આરોપીને કાર્યવાહીમાં હાજરી આપવાનું માફ કરતી વખતે, તે વાજબી લાગે તેવી ગમે તેટલી શરતો મૂકી શકે છે.

મુક્તિ માટે ઉદાર અથવા ઉદાર અભિગમ 

અદાલતો સામાન્ય રીતે આરોપીને વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિ આપવા માટે ઉદાર અથવા સામાન્ય અભિગમને અનુસરે છે. આરોપીને વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ આપવા પાછળનું કારણ કેસનો સરળતાથી અને ઝડપથી નિકાલ કરવાનો છે. માત્ર આરોપીઓની ગેરહાજરીને કારણે સુનાવણી મુલતવી ન રાખવી જોઈએ. 

આરોપીઓને કોર્ટ દ્વારા ત્યારે જ સમન્સ પાઠવવામાં આવે છે જ્યારે તેઓ કેસના હિતમાં સમયાંતરે હાજર રહેવું જરૂરી હોય. આરોપીની હાજરી અમુક પ્રકારના પુરાવા માટે અથવા સાક્ષીઓની ઓળખ માટે જરૂરી હોઈ શકે છે. જ્યારે આરોપીઓ અલગ જિલ્લા અથવા રાજ્યમાં રહેતા હોય અથવા કામ કરતા હોય ત્યારે તેમને વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી પણ મુક્તિ આપવામાં આવે છે. આરોપીઓ વૃદ્ધ અને બીમાર લોકો, રોજીરોટી કમાતા, ઉદ્યોગપતિ, કારખાનામાં કામદારો વગેરે હોય તેવા કેસોમાં કોર્ટે તમામ નજીવી અને ટેકનિકલ કેસોમાં વિવેકબુદ્ધિનો ઉપયોગ કરવો જોઈએ.

કડક અભિગમ

કોર્ટ પણ અમુક કેસોમાં કડક અભિગમ અપનાવે છે જ્યાં આરોપી દ્વારા કરવામાં આવેલો ગુનો ખૂબ ગંભીર હોય છે. અદાલતો, જ્યારે આરોપો ગંભીર હોય તેવા કિસ્સાઓમાં, વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિની અરજી પર વિચાર કરતી વખતે, તેમની વિવેકબુદ્ધિનો ઉપયોગ ખૂબ જ સાવધાનીપૂર્વક કરે છે. અદાલતો પણ મુક્તિ આપવા માટે અસંમત છે જ્યાં તેઓ કાર્યવાહીમાં વિલંબ કરશે અથવા ઓળખના કારણને અવરોધે છે. તેથી, તે નિષ્કર્ષ પર આવી શકે છે કે આકારણી દરેક કેસમાં અલગ છે.

કલમ 205 સીઆરપીસીની ન્યાયિક ઘોષણાઓ

1. કાર્ડિનલ માર જ્યોર્જ એલેન્ચેરી વિ. જોશી વર્ગીસ એન્ડ ઓર્સ., (2022) ના કેસમાં , કેરળ હાઈકોર્ટે વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ માટેના કેસનું અવલોકન કરતી વખતે જણાવ્યું હતું કે જ્યારે પ્રથમ હાજરી માટે મુક્તિની અપીલ કરવામાં આવે છે, ત્યારે જરૂરિયાતો હોવી જોઈએ વધુ કડક બનો.
2. સંજય જૈન વિ. અજ્ઞાત, (2021) ના કેસમાં , કલકત્તા હાઇકોર્ટે જણાવ્યું હતું કે મેજિસ્ટ્રેટ કલમ 205 CrPC હેઠળ આરોપીની અંગત હાજરી આપવાના આદેશ પર યાંત્રિક રીતે શરતો લાદી શકે નહીં.
3. અનીતા રાય વિ. મધ્યપ્રદેશ રાજ્ય, (2022) ના કેસમાં , સુપ્રીમ કોર્ટે આરોપીની વ્યક્તિગત હાજરી આપવાનો ઇનકાર કરતા મેજિસ્ટ્રેટના આદેશને ફગાવી દીધો હતો, જે ટ્રાયલ કોર્ટથી હજારો માઇલ દૂર રહે છે. કલમ 498A હેઠળ દાખલ કરવામાં આવી હતી.

નિષ્કર્ષ  

ભારતીય કાનૂની પ્રણાલી મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં ઉદાર છે જ્યારે આરોપીઓને વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિ આપવામાં આવે છે. કેસના સંજોગો પર આધાર રાખીને આરોપીના વ્યક્તિગત દેખાવને વિતરિત કરવાનું મેજિસ્ટ્રેટના ન્યાયિક વિવેકબુદ્ધિ પર છે. અસાધારણ કેસોમાં જ્યાં મેજિસ્ટ્રેટને આમ કરવાનું વાજબી લાગે, કોર્ટે આરોપીની વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ આપવી જોઈએ.

કલમ 205 હેઠળ, મેજિસ્ટ્રેટને આપવામાં આવેલી સત્તા ખૂબ વ્યાપક છે પરંતુ તેનો મનસ્વી રીતે ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. મેજિસ્ટ્રેટ, કોઈપણ તબક્કે, તેની વિવેકાધીન સત્તાનો ઉપયોગ આવા કિસ્સાઓમાં કરી શકે છે જ્યાં તે કરવું એકદમ જરૂરી અથવા વ્યાજબી હોય. તેથી, એવું નિષ્કર્ષ પર આવી શકે છે કે જે કેસોમાં આરોપીની વ્યક્તિગત હાજરી તેના પર ભારે વેદના લાદતી હોય, અદાલતે મુક્તિ આપવી જોઈએ. જ્યાં આરોપીની હાજરી ફરજિયાત ન હોય તેવા કેસના તથ્યોની વિગતવાર તપાસ કર્યા પછી મુક્તિ આપવામાં આવે છે.

કલમ 205, CrPC પર વારંવાર પૂછાતા પ્રશ્નો

શું કલમ 205 હેઠળ વ્યક્તિગત દેખાવમાંથી મુક્તિને સમગ્ર ટ્રાયલમાંથી ‘કુલ મુક્તિ’ ગણી શકાય?

કોર્ટે, વિવિધ ચુકાદાઓમાં જણાવ્યું હતું કે મેજિસ્ટ્રેટ દ્વારા વ્યક્તિગત હાજરીમાંથી મુક્તિ ટ્રાયલના નિષ્કર્ષ સુધી ટકી શકે છે સિવાય કે મેજિસ્ટ્રેટ તેને ન્યાયના હિતમાં કોઈપણ તબક્કે બોલાવવાનું જરૂરી ન માનતા હોય.

જો જરૂરી હોય તો આરોપી ટ્રાયલ દરમિયાન રૂબરૂ હાજર થવામાં નિષ્ફળ જાય તો શું થશે?

જો આરોપીને બોલાવવામાં આવે ત્યારે ટ્રાયલના કોઈપણ તબક્કે રૂબરૂ હાજર થવામાં નિષ્ફળ જાય, તો બોન્ડ જપ્ત જાહેર કરવામાં આવશે, અને બોન્ડમેનને આરોપીને હાજર કરવા અને શા માટે હુકમનામું રજૂ ન કરવું જોઈએ તેનું કારણ બતાવવા માટે ત્રીસ દિવસનો સમય આપવામાં આવે છે. તેમની સામે તેમના બોન્ડની રકમ માટે.