૧. ઇતિહાસ
- દેશ માટે બિન-લશ્કરી દરિયાઈ સહાય/સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે ભારતીય નૌસેના દ્વારા ઇન્ડિયન કોસ્ટગાર્ડની સ્થાપનાનો સૌપ્રથમ વખત પ્રસ્તાવ મુકવામાં આવ્યો હતો અને ૧૯૬૦માં, સમુદ્ર વાટે સામાનની દાણચોરી ભારતના અર્થતંત્ર માટે ભયનો વિષય હતો. ભારતીય કસ્ટમ ડિપાર્ટમેન્ટને વારંવાર પેટ્રોલિંગ માટે અને દાણચોરી વિરોધી પ્રયાસોમાંની અડચણો માટે ભારતીય નૌસેનાની સહાયતા લેવી પડતી હતી.
- નાગચૌધરી કમિટિની રચના ભારતીય નૌસેના અને ભારતીય હવાઈદળ સાથે સંયુકત રીતે સમસ્યાઓનો અભ્યાસ કરવા માટે થઈ હતી. ઓગસ્ટ ૧૯૭૧માં, કમિટિને ભારતની વિશાળ દરિયાઈ સીમાના પેટ્રોલિંગની જરૂર વર્તાઈ. માછીમારોના જહાજોમાં ગેરકાયદેસરની પ્રવૃત્તિઓની ઓળખ માટે અપતટીય રજિસ્ટ્રીની રચના અને ગેરકાયદેસર પ્રવૃત્તિઓમાં રોકાયેલા જહાજોને રોકવા માટે એક સશક્ત અને સશસ્ત્ર ફોર્સની રચના કરી. આ સેવાઓ પૂરી પાડવા માટે કમિટીએ સાધનો, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અને કર્મચારીઓની સંખ્યા અને પ્રકૃત્તિ પર પણ ધ્યાન આપ્યું.
- ૧૯૭૩ સુધીમાં, મેઈન્ટેનન્સ ઓફ ઈન્ટરનલ સિક્યુરિટી એક્ટની જોગવાઈઓ હેઠળ દાણચોરી રોકવા માટે અને કાયદાના અમલીકરણ માટે ભારતે કેટલાક સાધનોની પ્રાપ્તિ માટેના પ્રોગ્રામ અને ભારતીય નૌકાદળના કર્મચારીઓને ઉપરોક્ત કાર્યો માટે નિયુક્ત કરવાના પ્રોગ્રામ શરૂ કર્યા હતા. ભારતીય નૌસેનાએ પહેલાથી જાણી લીધું હતું કે તેઓની આ કાયદાના અમલીકરણની જવાબદારીઓ તેઓના મિલિટરી સર્વિસ તરીકેના મુખ્ય મિશનથી ઘણી જૂદી પડતી હતી. નેવલ સ્ટાફના વડા એડમિરલ સૌરેન્દ્ર નાથ કોહલી એ તેથી તેઓને આ જવાબદારીઓ બજાવવા માટે દરિયાઈ સીમાઓની સેવાઓને અલગ પાડવા માટે રક્ષામંત્રીને ભલામણ કરી અને તેની સ્થાપના માટે નેવીની મદદની જાહેરાત પણ કરી. ૩૧ ઓગસ્ટ, ૧૯૭૪ના રોજ, રક્ષામંત્રી એ એડમિરલ કોહલીની ભલામણ પર પગલા લેવા માટે પ્રસ્તાવના મૂકતી નોંધ કેબિનેટ સેક્રેટરીને રજૂ કરી.
- આને પરિણામે, સપ્ટેમ્બર ૧૯૭૪માં, ભારતીય કમિટીએ Khusro Faramurz Rustamjiના નેતૃત્વ હેઠળ અને નેવીની સહભાગિતા સાથે રૂસ્તમજી કમિટીની રચના કરી, એરફોર્સ અને ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ રેવન્યુ ભારતીય નૌસેના અને સેન્ટ્રલ એન્ડ સ્ટેટ પોલીસ ફોર્સ વચ્ચે સિક્યુરિટીમાં અને કાયદાના અમલીકરણમાં રહેલ ફરકની તપાસ કરે છે. બોમ્બે હાઈ પાસે દરિયામાં ઓઈલની શોધથી દરિયાઈ કાનૂન અમલિકરણ અને સુરક્ષા સેવાઓ પર વધુ ભાર મુકવાની જરૂર જણાઈ. કમિટીએ ૩૧ જુલાઈ, ૧૯૭૫ના રોજ રક્ષા મંત્રાલય હેઠળ ઈન્ડિયન કોસ્ટગાર્ડની રચના માટે ભલામણની રજૂઆત કરી. સનદમાં વાદવિવાદોને પગલે મિનિસ્ટરી ઓફ હોમ અફેર્સ હેઠળ સેવા પૂરી પાડવા કેબિનેટ સેક્રેટરીએ ભલામણ કરી. ત્યાર પછી પ્રધાનમત્રી ઈન્દિરા ગાંધીએ કેબિનેટ સેક્રેટરીની વાત નામંજૂર કરી અને રક્ષા મંત્રાલય હેઠળ સેવા પૂરી પાડવના રૂસ્તમજી કમિટીના મૂળ પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી.
- ૧ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૭૭ના રોજ વચગાળાનું, નેવીથી ટ્રાન્સફર થયેલ બે નાની કૉર્વેટ અને પાંચ પેટ્રોલ બોટ સાથે ભારતીય કોસ્ટગાર્ડ અસ્તિત્વમાં આવ્યું. ૧૮ ઓગસ્ટ, ૧૯૭૮ના રોજ પસાર કરાયેલ અને તાત્કાલિક મંજૂર થયેલ કોસ્ટગાર્ડ એક્ટમાં તેની ફરજો અને કામગીરી અંગેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી હતી. આ કાયદો ભારતીય બંધારણમાં સાતમી સૂચિના પહેલા લિસ્ટની બીજી એન્ટ્રીમાં દર્શાવવામાં આવેલો છે; આવી જ એન્ટ્રી આર્મિ, નેવી અને એરફોર્સ એક્ટ માટે પણ છે.
- ભારતીય નૌસેનાના વાઈસ એડમિરલ વી.એ. કામથ એ તેના ફાઉન્ડિંગ ડિરેક્ટર જનરલ હતા. પ્રધાનમંત્રી મોરારજી દેસાઈએ આ સેવાઓના ઉદ્ઘાટન સમયે ગાર્ડ ઓફ ઓનરની તપાસ કરાવી હતી. વાઈસ એડમિરલ કામથએ ૧૯૮૪ સુધીમાં ભારતીય કોસ્ટગાર્ડને શક્તિશાળી દળમાં ફેરવવા માટે પંચ વર્ષિય યોજનાની ભલામણ કરી, પરંતુ તે સમયે આર્થિક સ્ત્રોતોની તંગીને કારણે આ યોજનાનું સંપૂર્ણ અમલીકરણ થઈ શક્યું ન હતું.
- ઓક્ટોબર ૧૯૯૯માં, ઈન્ડોનેશિયા પાસે દરિયામાં હાઈજેક થયેલ Panamanian-registered જાપાનિઝ કાર્ગો શીપ MV Alondra Rainbowને ફરી કબજે કરી હતી, આ દિવસે ભારતીય કોસ્ટગાર્ડે એક ઐતિહાસીક ઓપરેશનલ સફળતા હાંસલ કરી હતી. તેના ક્રૂને ફુકેત, થાઈલેન્ડ પાસે બચાવી લેવામાં આવ્યા હતા. આ શીપને ફરીથી એમવી મેગા રામા તરીકે પેઈન્ટ કરી અને તેને કોચી પાસે દેખવામાં આવી હતી અને તે પાકિસ્તાન તરફ રવાના થયું હતું. ભારતીય નૌસેનાના ICGS Tarabaiand INS Prahar (K98) દ્વારા પીછો કરી અને અટકાવ્યા હતા. તે સશસ્ત્ર ચાંચિયાઓ વિરૂધ્ધની આ સદીની સૌથી મોટી કામગીરી હતી.
- ભારતીય કોસ્ટગાર્ડે દુનિયાના અન્ય કોસ્ટગાર્ડ સાથે મળીને કેટલીક પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કર્યું હતું. મે ૨૦૦૫માં, ભારતીય કોસ્ટગાર્ડે પાકિસ્તાની દરિયાઈ સુરક્ષા એજન્સી(પીએમએસએ) સાથે લિએઝન લિંક્સની રચના માટે સહમત થયા હતા. ૨૦૦૬માં, ભારતીય કોસ્ટગાર્ડે જાપાનિઝ અને કોરિયન સહિયોગીઓ સાથે કેટલીક પ્રવૃત્તિઓનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું.
- ૨૦૦૮માં મુંબઈ હુમલા પછી, ભારત સરકારે ઈન્ડિયન કોસ્ટગાર્ડ ફોર્સ, મિલકતો અને ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચનો વિસ્તાર કરવાનું શરૂ કર્યું. ૨૦૧૦ થી ૨૦૧૯ સુધીમાં કર્મચારીઓ, જહાજો અને એરક્રાફ્ટની સંખ્યા ત્રણ ગણી થવાની અપેક્ષા છે.
૨. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના કર્મચારીઓ
કોસ્ટગાર્ડ ઓફિસરો
ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના અધિકારીનો તેઓની વરિષ્ઠતા મુજબનો ક્રમ:
- આસિસ્ટન્ટ કમાન્ડન્ટ=લેફ્ટનન્ટ
- ડેપ્યુટી કમાન્ડન્ટ= લેફ્ટનન્ટ કમાન્ડર
- કમાન્ડન્ટ(નીચલી કક્ષાના) = કમાન્ડર
- કમાન્ડન્ટ= કેપ્ટન
- ડેપ્યુટી ઈન્સ્પેક્ટર જનરલ=કમાન્ડર
- ઈન્સ્પેક્ટર જનરલ = રિયર-એડમિરલ
- એડિશનલ ડિરેક્ટર જનરલ=વાઈસ એડમિરલ
- ડિરેક્ટર જનરલ=વાઈસ એડમિરલ
ઓફિસરોની જનરલ ડ્યુટી ઓફિસર, પાઈલટ ઓફિસર, ટેકનિકલ ઓફિસર અથવા લૉ ઓફિસર તરીકે કોસ્ટગાર્ડની ચારમાંથી એક શાખામાં નિયુક્તી થાય છે. મહિલાઓની ભરતી દરેક શાખામાં થાય છે, પરંતુ તેઓ કિનારાના સ્થાપનો/મુખ્ય-કાર્યાલયોમાં જ સેવા પૂરી પાડે છે. તેઓને ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના જહાજો પર તૈનાત કરવામાં આવતા નથી.
જનરલ ડ્યુટી ઓફિસરો
જનરલ ડ્યુટી બ્રાન્ચ(શખા)એ ભારતીય કોસ્ટગાર્ડની વહીવટી શાખા છે. ગનરી, નેવિગેશન અને ડિરેક્શન, સિગ્નલ કમ્યુનિકેશન, પોલ્યુશન રિસ્પોન્સ એન્ડ ઈન્ટેલિજન્સ માટે આ વહીવટી વિભાગ એ સૌથી મોટો પેટા-વિભાગ છે. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના બધા જ જહાજો અને સ્થાપનોનો ઉપયોગ માત્ર જીડી શાખાના અધિકારીઓ દ્વારા થઈ શકે છે. માત્ર આ વહિવટી શાખાના અધિકારીઓ જ કોઈ પણ દરિયાઈ પ્રવૃત્તિઓ/ઓપરેશનો પર નિયંત્રણ રાખી શકે છે. જીડી શાખાના અધિકારીઓને વેપન સિસ્ટમ, નેવિગેશન સિસ્ટમ, ક્રૂ અને જહાજોના કમાન્ડની સાથે સાથે અન્ય ઓપરેશનલ કામગીરી પણ સોંપવામાં આવે છે. દરિયામાં કોસ્ટગાર્ડ ઓપરેશનના કમાન્ડમાં ક્રૂ અને જહાજોની સુરક્ષા એ આ અધિકારીઓની પ્રાથમિક જવાબદારી છે. બધા જ ડિસ્ટ્રિક કમાન્ડરો(COMDIS) અને કમાન્ડર-ઈન-ચીફ(COMCG)ની નિમણૂકની કામગીરી માત્ર ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના એક્ઝિક્યુટીવ બ્રાન્ચ ઓફિસર જ કરી શકે છે.
પાઈલટ ઓફિસરો
પાઈલટ ઓફિસરો પણ જીડી શાખાના જ અધિકારીઓ છે. તેઓની નિમણૂક કોસ્ટગાર્ડના એર વિંગમાં કરવામાં આવે છે. પરંતુ એર ક્રૂ સેલર એ સામાન્ય રીતે જહાજો પર નહી પરંતુ તેઓ હવાઈ વિભાગમાં ખાસ સેવાઓ પૂરી પાડે છે. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડ દ્વારા ઓપરેટ થતા ઘણા બધા હવાઈમથકો પર તેઓ પોતાની સેવા પૂરી પાડે છે. આ સેવા માટે જનરલ ડ્યુટી આર્મ(શાખા)(CPL હોલ્ડિંગ પાઈલટની શોર્ટ સર્વિસ એન્ટ્રી સિવાય)ના ભાગ રૂપે હવાઈમથકોની જવાબદારી પણ પાઈલટની હોય છે. કોસ્ટગાર્ડ શીપ અને હવાઈમથકો પર રોટરી અને ફિક્સ્ડ વિંગ એરક્રાફ્ટનું નિયંત્રણ કરે છે.
ટેકનિકલ ઓફિસરો
કોસ્ટગાર્ડના જહાજો, એરક્રાફ્ટમાં અને કિનારા પરના સ્થાપનો સહિતમાં આધુનિક તકનિકો અને સેન્સર સિસ્ટમોના ઓપરેશનો માટે ટેકનિકલ ઓફિસરો જવાબદાર છે. તેઓ ફોર્સના મેન્ટેનન્સ વિભાગનું પણ નિયંત્રણ કરે છે. ટેકનિકલ ઓફિસરો માટે સામાન્ય રીતે ડિગ્રી ઈજનેરી કરેલ હોવું જરૂરી છે.
લૉ ઓફિસરો
લૉ ઓફિસરો એ સંબંધીત કમાન્ડરોના કાનૂની સલાહકારો છે. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડ સંસ્થા દ્વારા અથવા સામેની કાનૂનિ કાર્યવાહી કરવા જવાબદાર છે. કોસ્ટગાર્ડના કર્મચારીઓના કોર્ટમાર્શલના કેસ દાખલ કરવા અને તેઓ માટે લડવાની કામગીરી પણ કરે છે.
એન્રોલ્ડ પર્સનેલ
કોસ્ટગાર્ડમાં એન્રોલ્ડ પર્સનેલ એ યાંત્રીક(ટેકનિકલ) અથવા નાવિક(સેલર) તરીકે સેવા પૂરી પાડે છે.
કોસ્ટગાર્ડ જહાજો પર અને એરક્રાફ્ટ પરના મિકેનિકલ, ઈલેક્ટ્રિકલ અને એરોનિટિકલ સાધનોને ઓપરેટ કરવા અને સંભાળ લેવાની જવાબદારી યાંત્રીક(ટેકનિકલ)ની છે.
નાવિકો અન્ય જનરલ(સામાન્ય) ડ્યુટી અથવા સ્થાનિક શાખાઓ પર સેવા પૂરી પાડે છે. જનરલ ડ્યુટી નાવિકો એ સેલર, વેપન સિસ્ટમ ઓપરેટર, કમ્યુનિકેશન(સંચાર) સ્પેશિયાલિસ્ટ, ડાઈવર(મરજીવા), વગેરે તરીકે સેવાઓ પૂરી પાડે છે. અથવા ખાસ દરિયાઈ અથવા એવિયેશન સપોર્ટ રોલ તરીકે પણ. સ્થાનિક શાખાઓમાં આ નાવિકો કોસ્ટગાર્ડ જહાજો પર વ્યવસ્થાકર્તા, રસોઈયા, વગેરેની ભુમિકા ભજવે છે.
બધા જ કર્મચારીઓને કટોકટીના સમય માટે વેપન સિસ્ટમની તાલીમ આપવામાં આવે છે.
૩. તાલીમ
હાલમાં, ભારતીય નૌસેનાના કાઉન્ટર પાર્ટ્સ સાથે ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના ઓફિસરોને ઈન્ડિયન નેવલ એકેડમી, Ezhimala ખાતે પ્રાથમિક તાલીમ આપવામાં આવે છે. ઓફ્સરોને આ બંને સેવાઓ વચ્ચે પરસ્પર વિનિમય માટે તે મદદ પૂરી પાડે છે. કે જ્યારે કેરળના કન્નુર જિલ્લાના Azhikkalમાં ઈન્ડિયન કોસ્ટગાર્ડ એકેડમી નિર્માણ હેઠળ છે. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડની તાલીમ ભારતીય નેવલ સેલરો સાથે ઈન્ડિયન નેવલ ટ્રેનિંગ એસ્ટાબ્લિશમેન્ટ્સ આઈએનએસ ચિલ્કા ખાતે આપવામાં આવે છે. બધી જ તાલીમ ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના અધિકારીઓ દ્વારા આપવામાં આવે છે અને વ્યક્તિઓ એજ ભારતીય નેવલ ઓફિસરો અને સેલરો રહે છે કે.
૪. સંસ્થા(ઓર્ગેનાઇઝેશન)
ભારતીય કોસ્ટગાર્ડના ઓપરેશનો પાંચ ક્ષેત્રોમાં વહેંચાયેલ છે:
- મુંબઈમાં પશ્ચિમી વિસ્તારનું મુખ્ય-કાર્યાલય
- ચેન્નાઈમાં પૂર્વિય વિસ્તારનું મુખ્ય-કાર્યાલય
- કોલકત્તામાં ઉત્તર-પૂર્વિય વિસ્તારનું મુખ્ય-કાર્યાલય
- ગાંધીનગરમાં ઉત્તર-પશ્ચિમી વિસ્તારનું મુખ્ય-કાર્યાલય
- પોર્ટૅ બ્લેરમાં આંદામાન અને નિકોબારના વિસ્તારનું મુખ્ય-કાર્યાલય
ભારતીય કોસ્ટગાર્ડનું નિયંત્રણ વાઈસ એડમિરલના રેન્કના અધિકારી, કોસ્ટગાર્ડના ડિરેક્ટર જનરલ દ્વારા કરવામાં આવે છે, અને હાલ(જાન્યુઆરી ૨૦૧૨)માં, વાઈસ એડમિરલ એમપી મુરલિધરન, એવીએસએમ(અતિ વિશિષ્ટ સેવા મેડલ), એનએમ દ્વારા કરવામાં આવે છે.
હાલ ભારતીય કોસ્ટગાર્ડનું નેતૃત્વ વાઈસ એડમિરલના ક્રમના અધિકારી દ્વારા કોસ્ટગાર્ડમાં સીધી જ નિયુક્તિ પામેલ અધિકારી દ્વારા કરવામાં આવે છે. જો કોઈ કોસ્ટગાર્ડ ઓફિસરને ઓછામાં ઓછી ઉંમરે વાઈસ એડમિરલની પદવી મેળવવા માટેની ઉંમર/સર્વિસ ૭૦ના દાયકાથી શરૂ થયેલ હોવી જોઈએ. બે ડિરેક્ટર જનરલ(૧૨મા અને ૧૬મા) રામેશ્વર સીંઘ અને પ્રભાકરન પાલેરી, આ બંને ભારતીય કોસ્ટગાર્ડ માટે કાયમી વિકલ્પ તરીકેના ભારતીય નેવી ઓફિસરો હતા, આ અર્થમાં તેઓએ કોસ્ટગાર્ડ તરીકેની કારકિર્દી પસંદ કરી હતી. ડીજી રામેશ્વર સીંઘે ૨૦ વર્ષ ભારતીય નૌસેનામાં સેવા આપી, તે પહેલા તેઓ ભારતીય કોસ્ટગાર્ડમાં બીજા કાયમી વિકલ્પ તરીકે કામગીરી બજાવી. તેમની મુદ્દત માર્ચ ૨૦૦૧ થી સપ્ટેમ્બર ૨૦૦૧ સુધી છ મહીના ચાલી. Dr. પ્રભાકરન પાલેરીની ભારતીય નૌસેનામાં ૧૯૬૯માં નિમણૂક થઈ હતી અને કોસ્ટગાર્ડમાં બીજા વિકલ્પ તરીકે ૧૯૮૧માં. તેમની મુદ્દત ફેબ્રુઆરી ૨૦૦૬ થી ઓગસ્ટ ૨૦૦૬ સુધી પાંચ મહીના ચાલી.
દરેક કોસ્ટગાર્ડ વિસ્તારનું નેતૃત્વ ઈન્સ્પેક્ટર જનરલ(આઈજી) અથવા ડેપ્યુટી ઈન્સ્પેક્ટર જનરલ(ડીઆઈજી) દ્વારા કરવામાં આવે છે. આઈજી અને ડીઆઈજી ની નિમણૂક કોસ્ટગાર્ડ ઓફિસર તરીકે કરવામાં આવે છે, મોટે ભાગે તેઓ ઈન્ડિયન ડિફેન્સ સર્વિસ કોલેજના સ્નાતકો હોય છે, છતાં આ જરૂરી નથી.
આ દરેક વિસ્તારોને આગળ અનેક ભાગોમાં વિભાજીત કરેલ હોય છે, કે જે દરિયાઈ રાજ્યો અને કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોને આવરી લે છે.
સ્થાપનો:
૨૦૧૨ના અંત સુધીમાં, ભારતીય કોસ્ટગાર્ડ નીચે મુજબ કામ/સંચાલન કરતું હશે:
- ૪૨ કોસ્ટગાર્ડ સ્ટેશનો
- ૫ કોસ્ટગાર્ડ એર સ્ટેશનો
- ૧૦ કોસ્ટગાર્ડ એર એન્ક્લેવ
૫. ભારતીય કોસ્ટગાર્ડની ભુમિકાઓ
ભારતીય કોસ્ટગાર્ડની ભુમિકાઓ નીચે અનુસાર છે:
- વિગ્રહ અને શાંતિના સમયે રાષ્ટ્રિય સુરક્ષા
- દરિયાઈ મિલકતોની સલામતી અને સુરક્ષા
- તટવર્તી સુરક્ષા
- માછીમારો અને નાવિકોની સુરક્ષા અને સહાય પૂરી પાડવી.
- દરિયાઈ સુરક્ષા અને બચાવકાર્યો, દાણચોરીને વિરોધી અને કસ્ટમ પ્રિવેન્શનને લગતા ઓપરેશનો/કાર્યો કરે છે.
૬. નેશનલ કેડેટ કોર્પ્સ(એનસીસી)
૬.૧ ઇતિહાસ
ભારતમાં એનસીસી ની રચના નેશનલ કેડેટ કોર્પ્સ એક્ટ ઓફ ૧૯૪૮ હેઠળ કરવામાં આવી હતી. તેની રચના ૧૫ જુલાઈ, ૧૯૪૮ના રોજ કરવામાં આવી હતી. લશ્કરમાં અપૂરતા સૈનિકોની સંખ્યાને પહોંચી વળવાના હેતુથી ઈન્ડિયન ડિફેન્સ એક્ટ,૧૯૧૭ હેઠળ બનાવવામાં આવેલ ‘યુનિવર્સિટી કોર્પ્સ’ની રચના પરથી પ્રેરણા લઈને એનસીસી ની રચના કરવામાં આવી હતી. ૧૯૨૦માં, કે જ્યારે ઈન્ડિયન ટેરિટોરિયલ એક્ટ પસાર થયા બાદ, ‘યુનિવર્સિટી કોર્પ્સ’ને યુનિવર્સિટી ટ્રેનિંગ કોર્પ્સ(યુટીસી)થી બદલી નાખવામાં આવ્યું. યુટીસીને નવી ઉંચાઈ પર પહોંચાડવું અને યુવાનોમાં તેના પ્રત્યે રસ કેળવવો એ તેનો મુખ્ય હેતુ હતો. યુટીસીના અધિકારીઓ અને કેડેટ એ લશ્કરના અધિકારીઓની જેમ ગણવેશ ધારણ કરે છે. સશસ્ત્ર દળોના ભારતીયકરણ માટેનું આ એક નોંધપાત્ર પગલું હતું. યુઓટીસી ના રૂપમાં તેનું ફરી નામકરણ કરવામાં આવ્યું જેથી કરીને એનસીસી ને યુનિવર્સિટી ઓફિસર્સ ટ્રેનિંગ કોર્પ્સ(યુઓટીસી) કે જેની રચના બ્રિટિશ સરકાર દ્વારા ૧૯૪૨માં કરવામાં આવી હતી તેનું અનુગામી ગણી શકાય. બીજા વિશ્વ યુધ્ધ દરમિયાન, યુઓટીસી એ બ્રિટિશરોની અપેક્ષાઓ પૂરી કરી શક્યા ન હતા. આથી વધુ સારી યોજનાનો વિચાર ઉદભવ્યો, કે જેમાં યુવાનોને શાંતીના સમયમાં પણ વધુ સારી રીતે તાલીમ આપી શકાય. Pandit H.N. Kunzruના નેતૃત્વ હેઠળની કંપની એ રાષ્ટ્રીય સ્તરે શાળાઓ અને કોલેજોમાં કેડેટ ઓર્ગેનાઈઝેશનની રચનાની ભલામણ કરી. ગવર્નર જનરલ દ્વારા નેશનલ કેડેટ કોર્પ્સ એક્ટની સ્વિકૃતી થઈ અને ૧૫ જુલાઈ ૧૯૪૮ના રોજ નેશનલ કેડેટ કોર્પ્સ અસ્તિત્વમાં આવ્યું.
૧૯૪૯માં, શાળાઓ અને કોલેજોમાં જતી છોકરીઓને એક સરખી તક આપવા માટે ગર્લ્સ ડિવિઝન શરૂ કરવામાં આવ્યું હતું. એનસીસી ને ૧૯૫૦માં ઈન્ટર-સર્વિસ સોંપવામાં આવ્યું કે જ્યારે એર વિંગને ઉમેરવામાં આવ્યું હતું, ત્યાર બાદ ૧૯૫૨માં નેવલ વિંગને પણ. તે જ વર્ષે, પંડિત જવાહરલાલ નહેરૂ કે જેઓ એનસીસીની પ્રગતીમાં ઊંડો રસ ધરાવતા હતા તેઓના હુકમથી એનસીસી ના એક ભાગ તરીકે તેઓના અભ્યાસક્રમમાં કમ્યુનિટી ડિવેલપ્મન્ટ/સોશિયલ સર્વિસ એક્ટીવિટીનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો. ત્યારબાદ ૧૯૬૨માં ભારત-ચીન યુધ્ધ સમયે, દેશની જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા માટે ૧૯૬૩માં એનસીસી તાલીમ ફરજીયાત કરવામાં આવી. ૧૯૬૮માં, કોર્પ્સને ફરીથી સ્વૈચ્છિક કરી દેવામાં આવ્યું.
૧૯૬૫ના અને ૧૯૭૧ના ભારત-પાકિસ્તાન યુધ્ધ સમયે, એનસીસી કેડેટ્સ એ રક્ષણ માટેનો બીજો વિકલ્પ હતા. તેઓએ ઓર્ડૅનન્સ ફેક્ટરી, મોરચાઓ પર હથિયારો અને દારૂગોળાનો સપ્લાયમાં સહાયતા માટે કેમ્પનું આયોજન કર્યું અને દુશ્મનોના છત્રી સૈનિકોને પકડવા માટે પેટ્રોલ પાર્ટી તરીકે પણ સહાયતા પૂરી પાડી. એનસીસી કેડેટ્સ એ સીવિલ ડિફેન્સના સત્તાધિકારીઓ સાથે કામ કર્યું હતું અને બચાવકાર્યો અને ટ્રાફિક કંટ્રોલમાં પણ સક્રિય રીતે ભાગ લીધેલ છે.
૧૯૬૫ અને ૧૯૭૧ની લડાઈઓ પછી, એનસીસીનો અભ્યાસક્રમ સુધારવામાં આવ્યો હતો. સુરક્ષાનો બીજો વિકલ્પ હોવા સાથે, લીડરશીપ અને ઓફિસર જેવા ગુણોનો વિકાસ કરવા માટે એનસીસી એ અભ્યાસક્રમ પર વધુ ભાર મુક્યો. એનસીસી કેડેટ્સને આપવામાં આવતી મિલિટરી તાલીમ ઘટાડવામાં આવી અને સોશિયલ સર્વિસ અને યુથ મેનેજમેન્ટને વધુ મહત્વ આપવામાં આવ્યું.
૬.૨ એનસીસીનું સંસ્થાકીય માળખું
મુખ્ય-કાર્યાલય કક્ષા પર, સંસ્થાનું નિયંત્રણ એનસીસીના લેફ્ટનન્ટ જનરલની કક્ષાના અધિકારી દ્વારા કરવામાં આવે છે. બે મેજર જનરલની કક્ષાના, પાંચ બ્રિગેડિયરની કક્ષાના અને અન્ય સીવીલ અધિકારીઓ તેમની મદદમાં હાજર રહે છે. મુખ્ય-કાર્યાલય દિલ્હીમાં સ્થિત છે. રાજ્યોના પાટનગરોમાં ૧૭ નિયામક કચેરીઓ આવેલી છે, કે જેનું નિયંત્રણ બ્રિગેડિયરની કક્ષાના અધિકારીઓની ત્રણ પ્રકારની સેવાઓ થી/દ્વારા કરવામાં આવે છે. કોઈ પણ રાજ્યના વિસ્તાર અને તેમાં એનસીસીના વિકાસ અનુસાર, નિયામક કચેરી હેઠળ ૧૪ ગ્રુપ હેડક્વાટર્સ(મુખ્ય-કાર્યાલયો) કે જેઓ તે રાજ્યમાં તેઓની પ્રવૃત્તિઓનું નિયંત્રણ અને સંસ્થાનું નિયંત્રણ કરે છે. દરેક ગ્રુપનું નિયંત્રણ ગ્રુપ કમાન્ડર તરીકે ઓળખાતા કર્નલ અથવા તેને સમકક્ષ કોઈ અધિકારી દ્વારા કરવામાં આવે છે. લેફ્ટનન્ટ કર્નલ/મેજર અથવા તેઓને સમકક્ષ અધિકારી દ્વારા નિયંત્રીત એનસીસી ગ્રુપ હેડક્વાટર્સ ૫-૭ યુનિટોનું નિયંત્રણ કરે છે. દરેક બટાલિયન કેટલીક કંપનીઓ ધરાવે છે કે જેનું નિયંત્રણ લેફ્ટનન્ટ થી મેજરની કક્ષાના અસોશિએટ એનસીસી ઓફિસર દ્વારા કરવામાં આવે છે. ટૂંકમાં દેશમાં કૂલ ૯૧ ગ્રુપ હેડક્વાટર્સ છે કે જેઓ ૬૫૮ આર્મિ વિંગ યુનિટ(કે જેમાં ટેકનિકલ અને ગર્લ્સ યુનિટોનો પણ સમાવેશ થાય છે), ૫૮ નેવલ વિંગ યુનિટ અને ૫૮ એર સ્ક્વોડ્રનની પ્રવૃત્તિઓ પર નિયંત્રણ રાખે છે. દેશમાં ઓફિસર ટ્રેનિંગ સ્કૂલ, Kamptee અને વુમન્સ ઓફિસર ટ્રેનિંગ સ્કૂલ, ગ્વાલિયર એમ બે તાલીમ કેન્દ્રો સ્થાપિત છે.
એનસીસી ની જૂદી જૂદી શાખાઓ
- મુખ્ય-કાર્યાલય: એનસીસી મુખ્ય-કાર્યાલય, ગ્રુપ મુખ્ય-કાર્યાલય
- આર્મિ: ટેકનિકલ(ઈજનેરો, સિગ્નલો, તબીબી, ઈએમઈ, સીટીઆર)
નોન-ટેકનિકલ (પાયદળ અને સશસ્ત્ર, વગેરે…)
- હવાઈદળ: ફ્લાઈંગ અને ટેકનિકલ
- ટ્રેનિંગ: ગ્વાલિયર, Kamptee (ટ્રેનિંગ એકેડમી)
૬.૩ એનસીસી ની ભુમિકાઓ
- દેશના યુવાનોનું પાત્ર, શિસ્ત, આગેવાની, ધર્મનિરપેક્ષ દ્રષ્ટિકોણ, સાહસિક જુસ્સો, અને નિઃસ્વાર્થ સેવા આદર્શો જેવા ગુણો નિખારવા.
- યુવાનોને સશસ્ત્ર દળોમાં કારકિર્દી બનાવવા માટે જરૂરી વાતાવરણ ઊભું કરવું.
- સંગઠિત, પ્રશિક્ષિત અને ઉત્સાહિત યુવાનોને માનવીય સંસાધન તરીકે તૈયાર કરવા.
૬.૪ એનસીસીમાં રેન્ક
| આર્મિ | નેવી | એરફોર્સ |
| સિનિયર અન્ડર ઓફિસર | સિનિયર કેડેટ કેપ્ટન | સિનિયર અન્ડર ઓફિસર |
| અન્ડર ઓફિસર | જુનિયર કેદેટ કેપ્ટન | અન્ડર ઓફિસર |
| કંપની સાર્જન્ટ | પેટી ઓફિસર | વોરન્ટ ઓફિસર |
| સાર્જન્ટ | લિડર કેડેટ | સાર્જન્ટ |
| કોર્પોરલ | કેડેટ ક્લાસ ૧ | કોર્પોરલ |
| લાન્સ કોર્પોરલ | કેડેટ ક્લાસ ૨ | લિડિંગ ફ્લાઈટ કેડેટ |
| કેડેટ | કેડેટ | કેડેટ |
૭. પ્રાદેશિક સેના
૭.૧ પ્રાદેશિક સેનાનો ઈતિહાસ
ઈન્ડિયન ડિફેન્સ ફોર્સ, ભારતીય અને યુરોપિયન એમ બે ભાગોનો સમાવેશ કરે છે કે જેની રચના બ્રિટિશરો દ્વારા ૧૯૧૭માં થઈ હતી. પહેલા વિશ્વ યુધ્ધ દરમિયાન સામાન્ય લશ્કરી દળોને સામાન્ય ફરજોમાંથી મુક્તિ આપવાના હેતુથી તેની રચના થઈ હતી. તેને ઈન્ડિયન અને બ્રિટિશ એમ બે ભાગમાં વહેંચવામાં આવ્યું હતું. જેમ કે તે સમયનું ભારતીય લશ્કર, ભારતીય વિભાગમાં પ્રાથમિક બ્રિટિશ અધિકારીઓ અને અન્ય ભારતીય અધિકારીઓનો સમાવેશ થતો હતો. બ્રિટિશ વિભાગમાં માત્ર બ્રિટિશ અધિકારીઓ જ કામ કરતા હતા. ભારતીય સ્વયંસેવકો હતા, પરંતુ ઈન્ડિયન ડિફેન્સ ફોર્સ એક્ટ ૧૯૧૭ હેઠળ ભારતમાં સ્થાયી ૧૬ થી ૫૦ વર્ષની ઉંમરના બધા જ યુરોપિયનો(રાજાશાહી રાજ્યો સહિત) માટે ફરજીયાત હતું. ૧૬ થી ૧૮ વર્ષના છોકરાઓને માત્ર તાલીમ આપવામાં આવતી હતી અને ૪૦થી ઉપરની વયના વ્યક્તિઓને તેઓના સ્થાનિક જગ્યાઓ પર કામ કરવાનું રહેતું હતું, પરંતુ ૧૯ થી ૪૦ની વયના લોકોને ઊરા દેશમાં કોઈ પણ જગ્યાએ કામ કરવાનું થી શકતું હતું. માત્ર પાદરીઓનો આ માટે સમાવેશ કરવામાં આવતો ન હતો.
આઈડીએફ ની ફરજીયાત થતી ભરતી બ્રિટિશરોમાં અપ્રિય હતી. ૧૯૨૦માં તેને સહાયક દળ(ભારત)(યુરોપિયન અને યુરેશિયન) અને પ્રાદેશિક સેના(ભારતીયો માટે)થી બદલી દેવામાં આવ્યું.
આધુનિક પ્રાદેશિક સેનાનું ઔપચારીક રીતે ઉદ્ઘાટન ભારતના પહેલા ગવર્નર જનરલ શ્રી સી. રાજગોપાલાચારી દ્વારા ૧૯૪૮માં ઈન્ડિપેન્ડન્સ ટેરેટોરિયલ એક્ટ પસાર કર્યા બાદ ઓક્યોબર ૯, ૧૯૪૯ના રોજ કરવામાં આવ્યું હતું. ઓક્ટોબર ૯ને પ્રધાનમંત્રીના ટેરેટોરિયલ આર્મિ ડે પરેડ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
શરૂઆતમાં પ્રાદેશિક સેના શરૂઆતમં કેટલાક યુનિટો જેવા કે સશસ્ત્ર રેજિમેન્ટ, પાયદળ બટાલિયનો, એર ડિફેન્સ, મેડિકલ રેજિમેન્ટ, એંજિનિયરિંગ ફિલ્ડ પાર્ક કંપની, સિગ્નલ રેજિમેન્ટ, ઈલેક્ટ્રિકલ એન્ડ મિકેનિકલ એન્જિનિયર વર્કશોપ, કોસ્ટ બેટરી, આર્મિ સર્વિસ કોર્પ્સ GT Coy ,ASP Compo Pl અને એએમસી ફિલ્ડ એમ્બ્યુલન્સ સાથે કરી હતી. ૧૯૭૨ સુધીમાં આયુનિટોને બંધ કરી દેવામાં આવ્યા અથવા સામાન્ય આર્મિના પાયદળ બટાલિયન સિવાયના યુનિટમાં ફેરવી દેવામાં આવ્યા.
૧૯૬૨, ૧૯૬૫, ૧૯૭૧ દરમિયાન પ્રાદેશિક સેના લશકરી ઓપરેશનોમાં સક્રિયપણે કાર્યરત હતી. “ટેરિયર્સે” શ્રીલંકામાં ઓપરેશન પવન, પંજાબ અને જમ્મૂ-કાશ્મિરમાં ઓપરેશન રક્ષક, ઉત્તર-પૂર્વમાં ઓપરેશન રાઇનો અને ઓપરેશન બજરંગ, ઔદ્યોગિક અશાંતિ અને કુદરતી આફતો, લાતૂર(મહારાષ્ટ્ર)નો પ્રખ્યાત ભૂકંપ, ગઢવાલ હિમાલયમાં ઉત્તરકાશી અને ઓરિસ્સામાં આવેલ ભયાનક ચક્રવાતના સમયે સીવીલ ઓથોરીટીને સહાયતા પૂરી પાડવી, જેવા ઓપરેશનોમાં ભાગ લે છે. ઈકોલોજીકલ યુનિટે માણસોએ હાની પહોંચાડેલ પર્યાવરણને મસૂરીના પર્વતો અને પિથોરગઢ(ઉત્તરાખંડ), બિકાનેર અને જૈસલમેર(રાજસ્થાન) અને મધ્યપ્રદેશના ચંબલની કોતરોમાં ૨૦,૦૦૦ હેક્ટર જમીનમાં ૨.૫ કરોડ વૃક્ષોનું વાવેતર કરીને પર્યાવરણની જાળવણી કરી રહ્યું છે.
૭.૨ પ્રાદેશિક સેનાનું માળખું
- પ્રાદેશિક સેના એ સામાન્ય ભારતીય લશ્કરનો જ એક ભાગ છે. હાલમાં પ્રાદેશિક સેનાની ભુમિકા સામાન્ય લશ્કરને તેઓની રોજની ફરજોમાંથી રાહત આપવી, કુદરતી આફતોની સામે લડવા માટે નાગરિક સંચાલન કે સહાય કે મદદ કરવી, એવા વિસ્તારો કે જ્યાં લોકોના જીવન જરૂરિયાતની અથવા દેશની સુરક્ષા જોખમમાં છે ત્યાં અનિવાર્ય સેવાઓ પૂરી પાડવી અને જરૂર જણાય ત્યારે સામાન્ય લશકરને સહાયતા પૂરી પાડવી એ પ્રાદેશિક સેનાની હાલની ભુમિકા છે. આજની તારીખમાં પ્રાદેશિક સેના ૪૦,૦૦૦ પ્રથમ કક્ષાના(અને ૧,૬૦,૦૦૦ બીજી કક્ષાના) સૈનિકો કે જેમાં રેલવે, આઈઓસી, ઓએનજીસી, ટેલિકમ્યુનિકેશન અને જનરલ હોસ્પિટલો જેવી ખાતાકીય ટેરિટોરિયલ આર્મી(પ્રાદેશિક સેના) એકમો અને વિવિધ પાયદળ રેજીમેન્ટ્સ સાથે સંકળાયેલી પાયદળ બટાલિયનો અને ઇકોલોજિકલ બટાલિયનો જેવી બિન-ખાતાકીય ટેરિટોરિયલ આર્મી(પ્રાદેશિક સેના) એકમોનો સમાવેશ કરે છે.
પ્રાદેશિક સેનાના મુખ્ય-કાર્યાલયો
પ્રાદેશિક સેનાના મુખ્ય કાર્યાલયોની યાદી :
૧. પ્રાદેશિક સેના મુખ્ય કાર્યાલય, દક્ષીણી કમાન્ડ-પૂના
૨. પ્રાદેશિક સેના મુખ્ય કાર્યાલય, પૂર્વિય કમાન્ડ-કલકત્તા
૩. પ્રાદેશિક સેના મુખ્ય કાર્યાલય, પશ્ચિમી કમાન્ડ-ચંદીગઢ
૪. પ્રાદેશિક સેના મુખ્ય કાર્યાલય, કેન્દ્રિય કમાન્ડ-લખનૌ
૫. પ્રાદેશિક સેના મુખ્ય કાર્યાલય, ઉત્તરી કમાન્ડ-ઉધમપુર