ભારતીય સાક્ષ્ય અધિનિયમ
- પુરાવાના કાયદા પરના નવા અધિનિયમને “ભારતીય સાક્ષ્ય અધિનિયમ (BSA), 2023” નામ આપવામાં આવ્યું છે જેણે ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872નું સ્થાન લીધું છે.
- ‘યુનાઈટેડ કિંગડમની સંસદ’, ‘પ્રાંતીય ધારો’, ‘ક્રાઉન રિપ્રેઝન્ટેટિવ દ્વારા સૂચના’, ‘લંડન ગેઝેટ’, ‘કોઈપણ આધિપત્ય, વસાહત અથવા તેમના મેજેસ્ટીના કબજા, ‘જ્યુરી’, ‘લાહોર’, ‘યુનાઈટેડ’ જેવા શબ્દો કિંગડમ ઓફ ગ્રેટ બ્રિટન અને આયર્લેન્ડ’, ‘કોમનવેલ્થ,’ ‘હર મેજેસ્ટી અથવા પ્રિવી કાઉન્સિલ દ્વારા,’ ‘હર મેજેસ્ટીની સરકાર,’ ‘લંડન ગેઝેટમાં સમાવિષ્ટ નકલો અથવા અર્ક, અથવા ક્વીન્સ પ્રિન્ટર દ્વારા છાપવામાં આવે તેવો દાવો’, ‘ બ્રિટિશ ક્રાઉનનો કબજો, ‘ઈંગ્લેન્ડમાં કોર્ટ ઓફ જસ્ટિસ’, ‘હર મેજેસ્ટીઝ ડોમિનિયન્સ’, ‘બેરિસ્ટર’ આ રીતે કાઢી નાખવામાં આવ્યા છે કારણ કે તે હવે સંબંધિત નથી.
- BSA ની ભાષા આધુનિક કરવામાં આવી છે. ‘વકીલ’, ‘પ્લીડર’ અને ‘બેરિસ્ટર’ જેવા શબ્દોની જગ્યાએ ‘એડવોકેટ’ શબ્દ મૂકવામાં આવ્યો છે.
- વિભાગ 2(1)(d) માં “દસ્તાવેજો” ની વ્યાખ્યાને વિસ્તૃત કરવામાં આવી છે જેમાં ઇમેઇલ્સ, સર્વર લોગ્સ, કમ્પ્યુટર્સ, લેપટોપ અથવા સ્માર્ટફોન પરના દસ્તાવેજો, સંદેશાઓ, વેબસાઇટ્સ, ક્લાઉડ, સ્થાનીય પુરાવા અને વૉઇસ મેઇલ પરના ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડનો સમાવેશ થાય છે. ડિજિટલ ઉપકરણો પર સંગ્રહિત સંદેશાઓ. આ અપડેટ પરંપરાગત પેપર-આધારિત દસ્તાવેજીકરણથી સમકાલીન ભારતમાં સંદેશાવ્યવહાર અને ડેટા સ્ટોરેજના ઇલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપો તરફના પરિવર્તનને સ્વીકારે છે. તે સુનિશ્ચિત કરવામાં મદદ કરે છે કે કાનૂની પ્રણાલી ડિજિટલ પુરાવા સાથે સંકળાયેલા કેસોને હેન્ડલ કરવા માટે સજ્જ છે. તે કાનૂની પ્રેક્ટિશનરો, કાયદાનો અમલ અને ન્યાયતંત્રને વિવિધ પ્લેટફોર્મ્સ પર સંગ્રહિત ડિજિટલ પુરાવાઓ સાથે વ્યવહાર કરવા માટે એક વ્યાપક માળખું પ્રદાન કરશે.
- તેવી જ રીતે, કલમ 2(1)(e) માં ‘પુરાવા’ ની વ્યાખ્યા ઇલેક્ટ્રોનિક રીતે આપવામાં આવેલી કોઈપણ માહિતીને સમાવવા માટે વિસ્તૃત કરવામાં આવી છે. આનાથી સાક્ષીઓ, આરોપીઓ, નિષ્ણાતો અને પીડિતોને ઈલેક્ટ્રોનિક માધ્યમથી તેમના પુરાવા રજૂ કરવાની મંજૂરી મળશે. તે દસ્તાવેજી પુરાવા તરીકે ‘ડિજિટલ રેકોર્ડ્સ’ પણ સ્થાપિત કરે છે. BSA માં આ ઉમેરણ ઈલેક્ટ્રોનિક રીતે આપવામાં આવેલી માહિતીની માન્યતાને માન્યતા આપીને અને ઈલેક્ટ્રોનિક સંદેશાવ્યવહારને પરંપરાગત રીતે વ્યક્તિગત નિવેદનોની સમકક્ષ ધ્યાનમાં લઈને ટેકનોલોજી-તટસ્થ અભિગમ દર્શાવે છે. તે અદાલતોમાં પુનરાવર્તિત ભૌતિક હાજરીને સુનિશ્ચિત કરવામાં સામેલ પડકારોને ઓળખે છે અને ભૌતિક મુસાફરી અને સંબંધિત ખર્ચાઓની જરૂરિયાતને ઘટાડીને એક સક્ષમ વિકલ્પ પ્રદાન કરે છે.
- ‘જબરદસ્તી’ કલમ 22 માં ઉમેરવામાં આવી છે કારણ કે કબૂલાત અપ્રસ્તુત બની જાય છે. કલમ 39 માં, વિશેષ કરીને ‘અન્ય કોઈપણ ક્ષેત્રમાં’ કુશળ વ્યક્તિઓનો સમાવેશ કરવા માટે નિષ્ણાતનો કાર્યક્ષેત્ર વિસ્તારવામાં આવ્યો છે.
- કલમ 24માં એક ખુલાસો ઉમેરવામાં આવ્યો છે જે સ્પષ્ટ કરે છે કે એક કેસમાં જ્યારે બહુવિધ લોકો પર સંયુક્ત રીતે કેસ ચલાવવામાં આવે છે, જો આરોપી જે ફરાર થઈ ગયો હોય અથવા જે ભારતીય નાગરિક સુરક્ષા સંહિતા હેઠળ તેની વિરુદ્ધ જારી કરાયેલી જાહેરાતનું પાલન કરવામાં નિષ્ફળ ગયો હોય, તો તે ટ્રાયલ દરમિયાન ગેરહાજર હોય, ટ્રાયલ સંયુક્ત ટ્રાયલ તરીકે હાથ ધરવામાં આવશે.
- BSA ની કલમ 52 અદાલતોને બાહ્ય-પ્રાદેશિક કામગીરી, આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિ, દેશો સાથેના કરાર અથવા સંમેલન અથવા આંતરરાષ્ટ્રીય સંગઠનો અથવા અન્ય સંસ્થાઓમાં લીધેલા નિર્ણયો ધરાવતા કાયદાઓની ન્યાયિક નોંધ લેવા સક્ષમ બનાવે છે; ટ્રિબ્યુનલ્સ, રાજ્ય વિધાનસભાઓ અને ભારતના પ્રદેશની સીલ (‘ભારત સરકારના આધિપત્ય હેઠળના પ્રદેશો’ના વિરોધમાં)
- પુરાવાના સંગ્રહમાં ટેક્નોલોજીના ઉપયોગનો લાભ લેવા માટે, BSA માં નોંધપાત્ર ફેરફારો રજૂ કરવામાં આવ્યા છે જે સમકાલીન તકનીકી પદ્ધતિઓને ઓળખે છે જ્યાં માહિતી વિવિધ પ્લેટફોર્મ્સ પર વિવિધ સ્વરૂપોમાં વિતરિત અને સંગ્રહિત થાય છે. કલમ 57 માં, પ્રાથમિક પુરાવાઓ સાથે કામ કરતા, નવા ખુલાસાઓનો સમાવેશ કરવા માટે વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું છે –
(i) એક ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડ કે જે એકસાથે અથવા ક્રમિક રીતે બહુવિધ ફાઇલોમાં બનાવવામાં અથવા સંગ્રહિત કરવામાં આવે છે, પછી આવી દરેક ફાઇલ મૂળ છે.
(ii) ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડ યોગ્ય કસ્ટડીમાંથી બનાવવામાં આવે છે, તે તેના વિષયવસ્તુને સાબિત કરવા માટે પૂરતું છે સિવાય કે તે વિવાદિત હોય.
(iii) વિડિયો રેકોર્ડિંગ એકસાથે ઈલેક્ટ્રોનિક સ્વરૂપમાં સંગ્રહિત થાય છે અને બીજામાં પ્રસારિત અથવા પ્રસારિત થાય છે, સંગ્રહિત દરેક રેકોર્ડિંગ મૂળ છે.
(iv) ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડ કમ્પ્યુટર સંસાધનમાં બહુવિધ સ્ટોરેજ સ્પેસમાં સંગ્રહિત છે, આવા દરેક સ્વયંસંચાલિત સ્ટોરેજ, અસ્થાયી ફાઇલો સહિત, મૂળ છે.
આ ઉમેરણો ઇલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડ્સની કાનૂની સારવાર માટે એક માળખું સ્થાપિત કરે છે, તેમની યોગ્ય કસ્ટડી પર ભાર મૂકે છે અને વિવિધ સ્ટોરેજ દૃશ્યોમાં તેમની મૌલિકતા સ્થાપિત કરે છે. તે ઈલેક્ટ્રોનિક સામગ્રીની માન્યતા અને ચકાસણી માટેની પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરે છે.
- સેક્શન 58 માં ગૌણ પુરાવાઓનો વિસ્તાર કરવામાં આવ્યો છે. ગૌણ પુરાવાઓમાં હવે પણ સમાવેશ થાય છે – મૌખિક પ્રવેશ, લેખિત પ્રવેશ, અને ચોક્કસ દસ્તાવેજોની તપાસ કરવામાં કુશળ વ્યક્તિ દ્વારા પૂરા પાડવામાં આવેલ પુરાવાઓ, જે તકનીકી અથવા વિશાળ હોવાને કારણે સગવડતાપૂર્વક તપાસ કરી શકાતી નથી. હવે, પુરાવાના પુરાવા તરીકે મૂળ રેકોર્ડની મેચિંગ હેશ # કિંમત આપવી એ ગૌણ પુરાવા તરીકે સ્વીકાર્ય રહેશે. મહત્વ ચોક્કસ ફાઇલની અખંડિતતાને આપવામાં આવે છે અને સમગ્ર સ્ટોરેજ માધ્યમને નહીં.
- કલમ 61 ઇલેક્ટ્રોનિક/ડિજિટલ રેકોર્ડ અને અન્ય દસ્તાવેજોની સ્વીકાર્યતામાં સમાનતા લાવે છે. હવે, ઈલેક્ટ્રોનિક અથવા ડિજિટલ રેકોર્ડમાં અન્ય દસ્તાવેજોની જેમ જ કાનૂની અસર, માન્યતા અને અમલીકરણ હશે.
- ભારતીય સાક્ષ્ય અધિનિયમની કલમ 62 અને 63 પુરાવા તરીકે ઈલેક્ટ્રોનિક રેકોર્ડની સ્વીકાર્યતા માટે એક વ્યાપક માળખું પૂરું પાડે છે. આ વિભાગ ઇલેક્ટ્રોનિક રેકોર્ડની અધિકૃતતા સ્થાપિત કરવા માટે પ્રમાણપત્ર સબમિટ કરવા માટેની આવશ્યકતાઓને દર્શાવે છે. આવા સર્ટિફિકેટ પર કોમ્પ્યુટર અથવા કોમ્યુનિકેશન ડિવાઈસના ઈન્ચાર્જ વ્યક્તિ દ્વારા સહી કરવાની હોય છે. વધુમાં, BSA ને શેડ્યૂલમાં આપવામાં આવેલ એક અલગ પ્રમાણપત્ર નિષ્ણાતની સહી ફરજિયાત કરે છે, જેનું સમર્થન પ્રમાણપત્રમાં સમાવિષ્ટ કોઈપણ નિવેદનો માટે પુરાવા તરીકે કામ કરે છે. એકવાર હસ્તાક્ષર કર્યા પછી, પ્રમાણપત્ર તે જે બાબતોનો દાવો કરે છે તેના માટે પુરાવા તરીકે કામ કરે છે.
- કલમ 138માં ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે જેથી કરીને સાથી ગુનાના આરોપી વ્યક્તિ સામે કોર્ટમાં જુબાની આપી શકે. તે સ્પષ્ટ કરે છે કે જ્યારે આરોપીને દોષિત ઠેરવવામાં આવે છે ત્યારે તે સાથીદારની પુષ્ટિ કરાયેલ જુબાની પર આધારિત હોય તે ગેરકાયદેસર માનવામાં આવતું નથી. મૂળ જોગવાઈમાં જણાવવામાં આવ્યું હતું કે દોષિત ઠરાવ ગેરકાયદેસર નથી કારણ કે તે સાથીદારની અસમર્થિત જુબાની પર આગળ વધે છે.
-
કલમ 165માં એક જોગવાઈ ઉમેરવામાં આવી છે જે કોઈપણ અદાલતને મંત્રીઓ અને ભારતના રાષ્ટ્રપતિ વચ્ચે કોઈપણ સંવાદની આવશ્યકતા માટે તેની સમક્ષ રજૂ કરવાની મંજૂરી આપતી નથી.