હિંદુઓ કોણ છે?

કોઈ વ્યક્તિને હિંદુ કહી શકાય, જે:

• કોઈપણ સ્વરૂપમાં ધર્મ દ્વારા હિંદુ છે.
• ધર્મ દ્વારા બૌદ્ધ, જૈન અથવા શીખ છે.
• હિંદુ માતા-પિતામાંથી જન્મ્યો છે.
• મુસ્લિમ, પારસી, ખ્રિસ્તી અથવા યહૂદી નથી અને હિન્દુ કાયદા હેઠળ સંચાલિત નથી.
• ભારતમાં લોજ.

શાસ્ત્રી વિ મુલદાસના સીમાચિહ્ન કેસમાં ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે ‘હિંદુ’ શબ્દની સ્પષ્ટ વ્યાખ્યા કરી હતી . આ મામલો અમદાવાદના સ્વામી નારાયણ મંદિરનો છે. સત્સંગી નામના લોકોનું એક જૂથ છે જેઓ મંદિરનું સંચાલન કરતા હતા અને તેઓએ બિન-સત્સંગી હરિજનોને મંદિરમાં પ્રવેશવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. તેઓએ દલીલ કરી હતી કે સત્સંગી એક અલગ ધર્મ છે અને તેઓ હિન્દુ કાયદાથી બંધાયેલા નથી. ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે સત્સંગી, આર્ય સમાજીઓ અને રાધાસ્વામી, આ બધા હિંદુ ધર્મના છે કારણ કે તેમની ઉત્પત્તિ હિંદુ ફિલસૂફી હેઠળ થઈ છે.

ધર્મ દ્વારા હિન્દુ:

• જો કોઈ વ્યક્તિ ધર્મનું પાલન કરીને અથવા દાવો કરીને તેને હિંદુ કહી શકાય.

હિંદુ ધર્મમાં રૂપાંતર અને પુનઃ પરિવર્તન:

• કોડીફાઈડ હિંદુ કાયદા હેઠળ, કોઈપણ વ્યક્તિ હિંદુ, બૌદ્ધ, જૈન અથવા શીખ ધર્મમાં પરિવર્તિત થાય તેને હિંદુ કહી શકાય.
• પેરુમલ વિ પોન્નુસ્વામીના કિસ્સા પરથી આપણે કહી શકીએ કે ધર્માંતરણ દ્વારા વ્યક્તિને હિંદુ કહી શકાય. 

આ કિસ્સામાં, પેરુમલ પૂનુસ્વામીના પિતા હતા જેમણે ભારતીય ખ્રિસ્તી સાથે લગ્ન કર્યા હતા. ભવિષ્યમાં અમુક મતભેદોને કારણે તેઓ અલગ રહેતા હતા. ભવિષ્યમાં, પૂનુસ્વામીની માતાએ પેરુમલને તેની મિલકતોનો હિસ્સો માંગ્યો. પેરુમલે નકારી કાઢ્યું અને કહ્યું કે “હિંદુ અને ખ્રિસ્તી વચ્ચેના લગ્ન રદબાતલ છે”. ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે વાસ્તવિક હેતુ એ ધર્માંતરણનો પૂરતો પુરાવો છે અને શુદ્ધિકરણની કોઈ ઔપચારિક વિધિની જરૂર નથી (હિંદુ ધર્મનું રૂપાંતર). તેથી તે રદબાતલ નથી અને પૂનુસ્વામીને હિસ્સો મળશે.

• રૂપાંતર માટે, વ્યક્તિનો સાચો ઈરાદો હોવો જોઈએ અને તેની પાસે રૂપાંતર થવાનું કોઈ કારણ હોવું જોઈએ નહીં.
• પુનઃપરિવર્તન મૂળભૂત રીતે થાય છે, જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ હિંદુ હોય અને બિન-હિન્દુ ધર્મમાં પરિવર્તિત થાય અને જો તે હિંદુના કોઈપણ ચાર ધર્મમાં પરિવર્તિત થઈ જાય તો તે ફરીથી હિંદુ બની જશે.
• જો કોઈ વ્યક્તિ હિંદુ પરિવારમાંથી જન્મે છે, તો તે હિંદુ છે.
• જ્યારે બાળકના માતા-પિતામાંથી એક હિંદુ હોય અને તેનો ઉછેર હિંદુ પરિવારના સભ્ય તરીકે થયો હોય, તો તે/તેણી હિંદુ છે.
• જો બાળક હિંદુ માતા અને મુસ્લિમ પિતાથી જન્મ્યું હોય અને તેનો ઉછેર હિંદુ તરીકે થયો હોય તો તેને હિંદુ ગણી શકાય. અમે સમજાવી શકીએ છીએ કે બાળકનો ધર્મ પિતાનો જ હોવો જરૂરી નથી.
• કોડીફાઈડ હિંદુ કાયદો નીચે આપેલ છે કે જે વ્યક્તિ મુસ્લિમ, પારસી, ખ્રિસ્તી અથવા યહૂદી નથી તે હિંદુ કાયદા દ્વારા સંચાલિત થાય છે તે હિંદુ છે.

હિન્દુ કાયદાના સ્ત્રોત શું છે?

હિંદુ કાયદાના સ્ત્રોતોનું બે ગણું વર્ગીકરણ છે

• પ્રાચીન સ્ત્રોતો
• આધુનિક સ્ત્રોતો

પ્રાચીન સ્ત્રોત

પ્રાચીન સ્ત્રોતો એ સ્ત્રોત છે જેણે પ્રાચીન સમયમાં હિન્દુ કાયદાની વિભાવના વિકસાવી હતી. તે આગળ ચાર શ્રેણીઓમાં વર્ગીકૃત થયેલ છે

• શ્રુતિ
• સ્મૃતિ
• કસ્ટમ્સ
• ડાયજેસ્ટ અને કોમેન્ટ્રી

શ્રુતિ

શ્રુતિ શબ્દનો અર્થ થાય છે જે સાંભળ્યું છે. તેમાં ભગવાનના પવિત્ર શબ્દો છે. આ સ્ત્રોતને બધામાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ અને આવશ્યક સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે. શ્રુતિ એ પવિત્ર શુદ્ધ ઉચ્ચારણ છે જે વેદ અને ઉપનિષદોમાં સમાવિષ્ટ છે. તેઓ એક વ્યક્તિ સાથે ધાર્મિક જોડાણ ધરાવે છે અને તેને મોક્ષ અને અવતારનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરે છે. તેને કાયદાનું જ્ઞાન ધરાવતો આદિમ સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે.

સ્મૃતિ

સ્મૃતિઓને ગ્રંથ તરીકે ગણવામાં આવે છે જે સમગ્ર પેઢી દરમિયાન ઋષિઓ દ્વારા યાદ રાખવામાં આવે છે અને પછી તેનું અર્થઘટન કરવામાં આવે છે. સ્મૃતિઓ શબ્દનું વધુ વર્ગીકરણ છે જે નીચે મુજબ છે

• ધર્મસૂત્ર (ગદ્ય)
• ધર્મશાસ્ત્રો (કાવ્ય).

કોમેન્ટ્રી અને ડાયજેસ્ટ

હિંદુ કાયદાનો ત્રીજો પ્રાચીન સ્ત્રોત ભાષ્ય અને પાચન છે. ભાષ્યો અને પાચનોએ હિંદુ કાયદાનો વ્યાપ વિસ્તાર્યો છે. તેણે હિંદુ કાયદાના ખ્યાલને વિકસાવવામાં ખૂબ જ મોટી ભૂમિકા ભજવી હતી. તે સ્મૃતિઓના અર્થઘટનમાં મદદ કરી. સ્મૃતિઓના એક અર્થઘટનને ભાષ્ય તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જ્યારે સ્મૃતિઓના વિવિધ અર્થઘટનને પાચન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દયાભાગ અને મિતાક્ષર એ બે સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાષ્ય ગણાય છે.

કસ્ટમ્સ

રિવાજો એ પરંપરા છે જે સમાજમાં પ્રાચીન સમયથી ચાલી આવે છે. તે પ્રથાનો પ્રકાર છે જે લોકોના સતત નિરીક્ષણ હેઠળ છે અને લોકો દ્વારા અનુસરવામાં આવે છે.

વધુમાં, રિવાજોને બે શ્રેણીઓમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યા છે-

• કાનૂની રિવાજો
• પરંપરાગત રિવાજો

કાનૂની રિવાજો

કાનૂની રિવાજ એ એવા રિવાજો છે જે કાયદા દ્વારા લાગુ અથવા મંજૂર કરવામાં આવે છે. જ્યાં સુધી કાયદો પોતે તેને અમાન્ય જાહેર ન કરે ત્યાં સુધી તેને અમાન્ય ગણી શકાય નહીં. કાનૂની રિવાજો બે પ્રકારના હોય છે.

1. 1. સ્થાનિક રિવાજો : સ્થાનિક રિવાજો એ રિવાજો છે જે સ્થાનિક વિસ્તારમાં પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારનો રિવાજ ખૂબ માન્ય નથી.

• સામાન્ય રિવાજો: સામાન્ય રિવાજો એ રિવાજો અથવા પરંપરાઓ છે જે મોટા વિસ્તારમાં પ્રચલિત છે. આ પ્રકારનો રિવાજ લોકો દ્વારા ખૂબ જ માન્ય છે.

પરંપરાગત રિવાજો

પરંપરાગત રિવાજો એ રિવાજો છે જે કરારના સમાવેશ સાથે સંબંધિત છે અને તે શરતી છે.

રિવાજની આવશ્યકતાઓ શું છે?

નીચે આપેલા આવશ્યક મુદ્દાઓ છે જે એક રિવાજ બનાવે છે-

• એક રિવાજ વ્યવહારમાં સતત હોવો જોઈએ
• રિવાજ અસ્પષ્ટ કે અસ્પષ્ટ ન હોવો જોઈએ
• રિવાજમાં સમયની પ્રાચીનતા હોવી આવશ્યક છે
• રિવાજનું સંપૂર્ણ અવલોકન હોવું જોઈએ
• તે ચોક્કસ અને સ્પષ્ટ હોવું જોઈએ
• પ્રથાએ જાહેર નીતિનો વિરોધ ન કરવો જોઈએ જે સામાન્ય જનતાના હિતને અસર કરે.

દેવનાઈ અચી વિ. ચિદમ્બરમ (1954) મેડ. 667.

ત્વરિત કેસમાં એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે કાયદા દ્વારા કાયદેસર રીતે મંજૂર થવા માટે અને લોકોને બંધનકર્તા બનાવવા માટે એક રિવાજ વ્યવહારમાં સતત હોવો જોઈએ, તે અસ્પષ્ટ અને અસ્પષ્ટ ન હોવો જોઈએ અને સારી રીતે સ્થાપિત જાહેર નીતિનો વિરોધ ન કરવો જોઈએ. એક રૂઢિગત નિયમ સમાજના સંપૂર્ણ અવલોકનમાં હોવો જોઈએ.

લક્ષ્મી વિ. ભગવંતબુવા AIR 2013 SC 1204

ત્વરિત કેસમાં, સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે જ્યારે મોટાભાગના લોકો આવી પ્રથાનો સતત ઉપયોગ કરે છે ત્યારે કોઈ રિવાજ કાયદેસર રીતે લાગુ થઈ જાય છે.

જવાબદારી 

સામાન્ય રીતે જ્યારે કોઈ રિવાજને ન્યાયિક માન્યતા પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે કોઈ વધુ પુરાવાની જરૂર હોતી નથી, જો કે અમુક કિસ્સાઓમાં જ્યાં રિવાજની પ્રથાઓ ન્યાયિક માન્યતા પ્રાપ્ત કરતી નથી, સાબિત કરવાનો બોજ વ્યક્તિ પર રહે છે જે તેના અસ્તિત્વનો આરોપ મૂકે છે.

મુન્ના લાલ વિ. રાજ કુમાર AIR 1972 SC 1493

ત્વરિત કેસમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે એક રિવાજ ઘણી વખત કોર્ટ સમક્ષ લાવવામાં આવ્યો હતો, કોર્ટ એવું માની શકે છે કે આવા રિવાજને તેના પુરાવાની આવશ્યકતા સાથે કાયદા દ્વારા લાગુ કરવામાં આવ્યો છે.

આધુનિક સ્ત્રોતો

ન્યાયિક નિર્ણયો

ન્યાયિક નિર્ણયોને આધુનિક સ્ત્રોતોનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ઘટક માનવામાં આવે છે. ન્યાયિક નિર્ણય અધિકૃત અને બંધનકર્તા માનવામાં આવે છે. પૂર્વવર્તી સિદ્ધાંતની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી અને તે પહેલાથી જ નક્કી કરાયેલ કેસના સમાન તથ્યો અને સંજોગો જેવા કિસ્સાઓમાં લાગુ કરવામાં આવી હતી.

કાયદાને રિવાજોનું સંહિતાકરણ માનવામાં આવે છે જે હિંદુ કાયદાની વિભાવનાને વિસ્તૃત કરવામાં આવશ્યક ભૂમિકા ભજવે છે. સંસદ દ્વારા કાયદાઓ ઘડવામાં આવે છે.

ન્યાય સમાનતા અને સારા અંતરાત્મા

ન્યાય સમાનતા અને સારા વિવેક એ કાયદાનો મૂળભૂત નિયમ છે. કાયદાનો આ નિયમ ત્યારે લાગુ પડે છે જ્યારે કોઈ કેસમાં કોર્ટ તેની તર્કસંગતતા અને ન્યાય સમાનતા અને સારા અંતરાત્માની વિભાવનાને લાગુ કરીને ચોક્કસ બાબતનો નિર્ણય કરે તે પહેલાં કોઈ કેસમાં હાલનો કાયદો લાગુ પડતો નથી.

આ નિયમ વ્યક્તિ માટે ઉપલબ્ધ સૌથી વાજબી અને વાજબી વિકલ્પ માનવામાં આવે છે.

ગુરુનાથ વિ કમલાબાઈમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ઠરાવ્યું હતું કે કોઈપણ વર્તમાન કાયદાની ગેરહાજરીમાં ન્યાય સમાનતા અને સારા અંતરાત્માનો નિયમ લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો.

કંચના વિ. ગિરિમલપ્પા (1924) 51 IA 368

ત્વરિત કેસમાં, ખાનગી કાઉન્સિલે હત્યારાને પીડિતાની મિલકતનો વારસો મેળવવા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો.

કાયદો

કાયદાને હિન્દુ કાયદાનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત માનવામાં આવે છે. તેને આધુનિક વિશ્વમાં હિંદુ કાયદાના વિકાસ માટેનો આધાર માનવામાં આવે છે. એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે સમાજની નવી પરિસ્થિતિઓને પહોંચી વળવા માટે કાયદાનું સંહિતાકરણ કરવું જરૂરી બન્યું છે.

હિંદુ કાયદાની શાળાઓ

હિંદુ કાયદાની શાળાઓને સ્મૃતિઓના ભાષ્ય અને પાચન તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ શાળાઓએ હિંદુ કાયદાનો વ્યાપ વધાર્યો છે અને તેના વિકાસમાં સ્પષ્ટ યોગદાન આપ્યું છે.

હિંદુ કાયદાની બે મુખ્ય શાખાઓ નીચે મુજબ છે-

• મિતાક્ષરા
• દયા ભગા

મિતાક્ષરા

મિતાક્ષર શાળા: મિતાક્ષરા એ હિંદુ કાયદાની સૌથી મહત્વપૂર્ણ શાળાઓમાંની એક છે. તે યાજ્ઞવલ્ક્ય દ્વારા લખાયેલ સ્મૃતિનું ચાલતું ભાષ્ય છે. આ શાળા પશ્ચિમ બંગાળ અને આસામ સિવાય ભારતના સમગ્ર ભાગમાં લાગુ છે. મિતાક્ષર ખૂબ વિશાળ અધિકારક્ષેત્ર ધરાવે છે. જો કે દેશના જુદા જુદા ભાગો તેમના દ્વારા અનુસરવામાં આવતા અલગ-અલગ રૂઢિગત નિયમોને કારણે અલગ-અલગ કાયદાનો અભ્યાસ કરે છે.

મિતાક્ષરાને આગળ પાંચ પેટા શાળાઓમાં વિભાજિત કરવામાં આવી છે

• બનારસ હિન્દુ લો સ્કૂલ
• મિથિલા લો સ્કૂલ
• મહારાષ્ટ્ર લો સ્કૂલ
• પંજાબ લો સ્કૂલ
• દ્રવિડ અથવા મદ્રાસ લો સ્કૂલ

આ કાયદાની શાળાઓ મિતાક્ષર લો સ્કૂલના દાયરામાં આવે છે. તેઓ સમાન મૂળભૂત સિદ્ધાંતનો આનંદ માણે છે પરંતુ ચોક્કસ સંજોગોમાં અલગ પડે છે.

બનારસ લૉ સ્કૂલ

આ કાયદાની શાળા મિતાક્ષરા કાયદાની શાળાના અધિકાર હેઠળ આવે છે અને ઓરિસ્સા સહિત ઉત્તર ભારતને આવરી લે છે. વિરમિત્રોદય નિર્ણાય સિંધુ વિવાદ તેની કેટલીક મુખ્ય ભાષ્યો છે.

મિથિલા લો સ્કૂલ

આ કાયદાની શાળા તિરહૂત અને ઉત્તર બિહારના પ્રાદેશિક ભાગોમાં તેની સત્તાનો ઉપયોગ કરે છે. કાયદાની શાળાના સિદ્ધાંતો ઉત્તરમાં પ્રવર્તે છે. આ શાળાના મુખ્ય ભાષ્યો વિવદરત્નાકર, વિવાદચિંતામણિ, સ્મૃતસાર છે.

મહારાષ્ટ્ર કે મુંબઈની લૉ સ્કૂલ

મહારાષ્ટ્ર લૉ સ્કૂલને ગુજરાત કરણ સહિતના પ્રાદેશિક ભાગો અને જ્યાં મરાઠી ભાષા નિપુણતાથી બોલવામાં આવે છે તે ભાગો પર તેના અધિકારક્ષેત્રનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર છે. આ શાળાઓના મુખ્ય સત્તાધિકારીઓ વ્યાવહાર મયુખા, વીરમિત્રોદય વગેરે છે.

મદ્રાસ લો સ્કૂલ

આ કાયદાની શાળા ભારતના સમગ્ર દક્ષિણ ભાગને આવરી લે છે. તે મિતાક્ષરા લૉ સ્કૂલ હેઠળ પણ તેની સત્તાનો ઉપયોગ કરે છે. આ શાળાના મુખ્ય અધિકારીઓ સ્મૃતિ ચંદ્રિકા, વૈજયંતી વગેરે છે.

પંજાબ લો સ્કૂલ

આ કાયદાની શાળા મુખ્યત્વે પૂર્વ પંજાબમાં સ્થપાઈ હતી. તેણે પોતાના રિવાજો અને પરંપરાઓ સ્થાપિત કરી હતી. આ શાળાના મુખ્ય ભાષ્યો વીરમિત્રોદય અને તેના સ્થાપિત રિવાજો છે.

દયાભાગા શાળા

દયાભાગા શાળા મુખ્યત્વે આસામ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં પ્રચલિત હતી. આ હિંદુ કાયદાઓની સૌથી મહત્વપૂર્ણ શાખાઓમાંની એક પણ છે. તે અગ્રણી સ્મૃતિઓ માટે ડાયજેસ્ટ માનવામાં આવે છે. તેનું પ્રાથમિક ધ્યાન વિભાજન, વારસો અને સંયુક્ત કુટુંબ સાથે વ્યવહાર કરવાનું હતું. કેન અનુસાર, તે 1090-1130 એડી વચ્ચે સામેલ કરવામાં આવ્યું હતું

દયાભાગા શાળાની રચના વારસાના અન્ય તમામ વાહિયાત અને કૃત્રિમ સિદ્ધાંતોને નાબૂદ કરવાના હેતુથી કરવામાં આવી હતી. આ નવા ડાયજેસ્ટનો તાત્કાલિક ફાયદો એ છે કે તે અગાઉ સ્થાપિત સિદ્ધાંતોની તમામ ખામીઓ અને મર્યાદાઓને દૂર કરે છે અને વારસદારોની યાદીમાં ઘણા જ્ઞાતિઓનો સમાવેશ કરે છે, જેને મિતાક્ષર શાળા દ્વારા પ્રતિબંધિત કરવામાં આવી હતી.

દયાભાગા શાળામાં અન્ય વિવિધ ભાષ્યો અનુસરવામાં આવતા હતા જેમ કે:

• દયાતાત્યા
• દયાક્રમ-સંગ્રહ
• વીરમિત્રોદયાય
• દત્તક ચંદ્રિકા

સપિંડા સંબંધ અને પ્રતિબંધિત સંબંધની ડિગ્રી

બધા પ્રતિબંધિત સંબંધો સપિંડા છે પરંતુ બધા સપિંડા સંબંધો પ્રતિબંધિત સંબંધો નથી. સપિંડા સંબંધ એ કુટુંબમાં ભાઈ અને બહેનની બાજુથી તમામ સંબંધોની સાંકળ છે; તેઓ પ્રતિબંધિત સંબંધોને કારણે એકબીજા સાથે લગ્ન કરી શકતા નથી અને તેમની પેઢી છોકરી બાજુથી ત્રણ પેઢી સુધી અને છોકરાની બાજુથી પાંચ પેઢી સુધી, ત્યાં સુધી તેઓ બધા સપિંડા સંબંધમાં છે. છોકરી ચોથી પેઢીમાં પહોંચે અને છોકરો (ભાઈ) છઠ્ઠી પેઢીમાં પહોંચે ત્યાર પછી બંને પરિવારો લગ્ન કરી શકે કે જે ન તો પ્રતિબંધિત સંબંધ હશે કે ન તો સપિંડા સંબંધ હશે.

હિન્દુ લગ્ન વિશે બધું

હિંદુ લગ્ન એ કન્યાદાનનો સંદર્ભ આપે છે જેનો અર્થ છે પિતા દ્વારા તમામ પરંપરા અને સંસ્કારો અથવા રિવાજો સાથે છોકરાને છોકરીની ભેટ આપવી. હિંદુ લગ્ન એ એક પ્રાચીન પરંપરા છે જે વૈદિક કાળથી આધુનિક વિશ્વમાં અત્યાર સુધી વિવિધ ફેરફારો સાથે પ્રચલિત છે. શાસ્ત્રી હિંદુ ધર્મમાં 16 સંસ્કારો છે જેમાં લગ્ન એ હિંદુ ધર્મના મહત્વના સંસ્કારોમાંથી એક છે.

વિભાગ 2હિંદુ લગ્ન અધિનિયમ 1955 જણાવે છે કે આ અધિનિયમ એવી કોઈપણ વ્યક્તિને લાગુ પડે છે જે જન્મથી હિંદુ હોય અથવા જેણે પોતાનો ધર્મ બદલીને તેના કોઈપણ સ્વરૂપો જેમ કે વિરશૈવ, લિંગાયત અથવા બ્રાહ્મો, પ્રાર્થના અથવા આર્યના અનુયાયી હોય. સમાજ. કોઈપણ વ્યક્તિ જે બૌદ્ધ, જૈન અથવા શીખ છે તે પણ આ કાયદા હેઠળ આવે છે. તે આ પ્રદેશની બહાર રહેતા કોઈપણ વ્યક્તિને પણ લાગુ પડે છે સિવાય કે જે કોઈ મુસ્લિમ, ખ્રિસ્તી, પારસી અથવા ધર્મ દ્વારા યહૂદી હોય અથવા તે સાબિત થાય કે આવી વ્યક્તિ હિન્દુ કાયદા દ્વારા સંચાલિત છે. એવું માનવામાં આવે છે કે તે પતિ-પત્ની વચ્ચેનું સૌથી મજબૂત બંધન છે. આ એક અતૂટ બંધન છે જે મૃત્યુ પછી પણ ટકી રહે છે. લગ્નનું મહત્વ એક પેઢીની હદ સુધી નથી પરંતુ તે હિંદુ ધર્મની ઊંડાણપૂર્વકની માન્યતા છે. હિંદુ ધર્મના કોઈપણ સંસ્કાર કરતી વખતે પત્ની વિના વ્યક્તિ અધૂરી માનવામાં આવે છે.

હિંદુ લગ્નની વિભાવનાઓ અને માન્યતા

લાંબા સમયથી હિંદુ લગ્ન સંસ્કારોમાં સમયાંતરે લોકોની જરૂરિયાતો અને સગવડતાને કારણે તે મુજબ ફેરફાર કરવામાં આવ્યા છે. તે પતિ-પત્ની વચ્ચેનો સંબંધ છે. હિંદુ ધર્મ અનુસાર, આ સંસ્કાર હિંદુ ધર્મના 16 સંસ્કારોમાંથી એક સૌથી મહત્વપૂર્ણ સંસ્કાર છે. તે એક પવિત્ર બંધન છે જેને તોડી શકાતું નથી. તે જન્મથી જન્મ સુધીનો સંબંધ છે, તે એક બંધન છે જે પુનર્જન્મ અને મૃત્યુ પછી ચાલુ રહે છે. વેદ અનુસાર, પુરુષ ત્યાં સુધી અધૂરો રહે છે જ્યાં સુધી તે લગ્ન કરીને પોતાના જીવનસાથી સાથે ન મળે.

લગ્નનો ખ્યાલ: સંસ્કાર અથવા કરાર

હિંદુ લગ્ન એ “એક ધાર્મિક સંસ્કાર છે જેમાં એક પુરુષ અને સ્ત્રી ધર્મ, પ્રજનન અને જાતીય આનંદની શારીરિક, સામાજિક અને આધ્યાત્મિક જરૂરિયાત માટે કાયમી સંબંધમાં બંધાયેલા છે.”

લગ્નના સંસ્કાર પ્રકૃતિના ત્રણ લક્ષણો છે:

• તે પતિ-પત્નીનું એક કાયમી બંધન છે જે મૃત્યુ પછી પણ કાયમી અને થાકેલું છે અને તેઓ મૃત્યુ પછી પણ સાથે રહેશે.
• એકવાર બાંધી લીધા પછી તેને ખોલી શકાતું નથી.
• તે વર અને વરનું ધાર્મિક અને પવિત્ર સંઘ છે જે ધાર્મિક વિધિઓ અને સંસ્કારો દ્વારા કરવામાં આવે તે જરૂરી છે.

હિંદુ લગ્નને સૌથી મહત્વપૂર્ણ સંસ્કાર માનવામાં આવે છે. પ્રાચીન સમયમાં, છોકરીઓની સંમતિની જરૂર નહોતી. પિતાએ તેની સલાહ કે સંમતિ લીધા વગર છોકરાનો નિર્ણય કરવાનો હોય છે. યોગ્ય છોકરો શોધવો એ પિતાની એકમાત્ર ફરજ છે. જો લગ્ન સમયે વ્યક્તિ અસ્વસ્થ મનની અથવા સગીર હતી, તો તેને રદબાતલ લગ્ન તરીકે ગણવામાં આવતું નથી. પરંતુ વર્તમાન વિશ્વમાં, વ્યક્તિની સંમતિ અને માનસિક સ્વસ્થતા એ હિન્દુ લગ્નનો ખૂબ જ આવશ્યક ભાગ છે, આવા કોઈપણ તત્વની ગેરહાજરી વિના લગ્ન રદ કરવામાં આવશે અથવા રદબાતલ થશે અથવા કોઈ કાનૂની અસ્તિત્વ નહીં હોય.

હિંદુ મેરેજ એક્ટ 1955ની કલમ 12 જણાવે છે કે જ્યારે કોઈની સંમતિ પ્રાપ્ત ન થાય તો લગ્ન રદબાતલ ગણવામાં આવે છે. તે દર્શાવે છે કે કન્યાની સંમતિની ગેરહાજરી હોવા છતાં, લગ્ન માન્ય અને કાયદેસર છે.

આધુનિક લગ્નની પ્રકૃતિ કરાર આધારિત છે. આમ, તે સમાનતા અને સ્વતંત્રતાના વિચારને સ્વીકારે છે. તેને પશ્ચિમી વિચારોને કારણે અપનાવવામાં આવ્યું છે. બંને પક્ષો દ્વારા સ્વેચ્છાએ તેમાં પ્રવેશવાનો કરાર હોવો જોઈએ.

આમ, હિન્દુ લગ્ન એ કોઈ કરાર નથી અને ન તો તે કોઈ સંસ્કાર છે. પરંતુ એમ કહી શકાય કે તે બંનેનું સામ્ય છે.

સ્વરૂપો અને સમારંભો

આદર્શિક ગ્રંથો, ધર્મ ગ્રંથો અને કેટલાક ગૃહસૂત્રો લગ્નને આઠ અલગ અલગ સ્વરૂપોમાં વર્ગીકૃત કરે છે જે છે બ્રહ્મા, દૈવ, આર્ષ, પ્રજાપત્ય, અસુર, ગાંધર્વ, રાક્ષસ, પૈશાચ. લગ્નના સ્વરૂપોનો આ ક્રમ વંશવેલો છે.

કોપ્પીસેટ્ટી સુબ્ભારાવ વિરુદ્ધ એપી રાજ્યમાં પણ ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે , આર્ય હિન્દુઓ દ્વારા આપવામાં આવેલા લગ્નના 8 સ્વરૂપોના અસ્તિત્વને માન્યતા આપી હતી.

આઠ સ્વરૂપોને લગ્નના મંજૂર અને અસ્વીકૃત સ્વરૂપોની 2 શ્રેણીઓમાં વહેંચવામાં આવ્યા છે.

મંજૂર ફોર્મ

બ્રહ્મા, દૈવ, આર્ષ અને પ્રજાપત્ય લગ્નના માન્ય સ્વરૂપો હેઠળ આવે છે. આ લગ્નોમાં ભેટોની આપ-લે, “કન્યાદાન” (કન્યાદાન)નો સમાવેશ થાય છે. બ્રાહ્મણો, ધર્મ ગ્રંથો અનુસાર, ભેટ સ્વીકારવાની ફરજ છે. તેથી, પ્રથમ ચાર લગ્ન પ્રકારો સામાન્ય રીતે બ્રાહ્મણો માટે કાયદેસર છે.

S. Authikesavulu Chetty Vs S. Ramanujam Chetty and Anr માં . , બે દાખલાઓ સેટ કરવામાં આવ્યા હતા:

1. સૌપ્રથમ, એવા કિસ્સામાં જ્યાં વિરુદ્ધ કોઈ સાબિતી નથી, એવું માની લેવું જોઈએ કે લગ્ન મંજૂર સ્વરૂપોમાંથી એકમાં છે.
2. બીજું, બીજો પ્રશ્ન ઊભો થયો કે નિઃસંતાન માતાની મિલકતનો વારસ કોણ બનશે? એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે ચાર મંજૂર સ્વરૂપોમાંથી એકમાં લગ્ન કરેલ નિઃસંતાન મહિલાની મિલકત તેના મૃત્યુ પછી તેના પતિને જશે.

બ્રહ્મા

‘બ્રહ્મ’ એ ભારતમાં લગ્નના સૌથી વધુ પ્રચલિત સ્વરૂપોમાંનું એક છે અને લગ્નના તમામ આઠ સ્વરૂપોમાંથી સૌથી સર્વોચ્ચ સ્થાન ધરાવે છે. મનુ-સ્મૃતિએ પણ લગ્નના આ સ્વરૂપને ખૂબ મહત્વ આપ્યું છે.

બ્રહ્મ વિવાહ, ધર્મ ગ્રંથોમાં, એક પુત્રીની ભેટ તરીકે સમજાવવામાં આવ્યું છે, આભૂષણોથી શણગારવામાં આવ્યા પછી અને પિતા દ્વારા પોતે પસંદ કરાયેલ અને વેદોમાં શીખેલા માણસને ઝવેરાતથી સન્માનિત કર્યા પછી તેને “બ્રહ્મ લગ્ન” કહેવામાં આવે છે.

“બ્રહ્મા” લગ્ન એ બ્રાહ્મણોની ધાર્મિક વિધિઓ છે જેઓ મનુ-સ્મૃતિ અનુસાર ભેટ સ્વીકારવાની ફરજ ધરાવે છે.

રીમા અગ્રવાલ વિ અનુપમ એન્ડ ઓર્સ, 2004માં સુપ્રીમ કોર્ટે ભારતમાં દહેજ પ્રથાની ઉત્પત્તિ બ્રહ્મ વિવાહની શક્યતા અંગે ચર્ચા કરી હતી, પરંતુ તે અંગે કોઈ નિષ્કર્ષ પર આવી ન હતી. લેખકના મતે, “બ્રહ્મા” લગ્નો દહેજના કેસોને જન્મ આપતા નથી કારણ કે છોકરીના પિતા પોતે સ્વેચ્છાએ વરરાજાને ભેટો આપે છે. મનુ-સ્મૃતિ અનુસાર વરરાજા તરફથી કોઈ બાહ્ય દબાણ નથી. જો કે, વ્યવહારિકતામાં, વરરાજા કન્યા અને તેના માતાપિતાને દહેજ આપવા માટે હેરાન કરવા અને દબાણ કરવા માટે “ભેટની આપ-લે”ના રિવાજનો ઉપયોગ કરી શકે છે. ઉપરાંત, મનુ અનુસાર, બ્રહ્મ સંસ્કાર અનુસાર લગ્ન કરનાર પત્નીનો પુત્ર દસ પૂર્વજો અને વંશજોને મુક્ત કરે છે.

દૈવા

દૈવ-વિવાહનો અર્થ થાય છે ‘દેવતાઓના સંસ્કાર સંબંધિત લગ્ન’. લગ્નના આ સ્વરૂપમાં, બ્રહ્માથી વિપરીત, પિતા પોતાની પુત્રીને કન્યાના પિતા દ્વારા આચરવામાં આવતા યજ્ઞમાં કાર્ય કરવા માટે દક્ષિણા (બલિદાન ફી) તરીકે પૂજારીને આપે છે.

લગ્નના આ સ્વરૂપમાં, વરરાજા કન્યાની શોધમાં આવતો નથી, કન્યાના માતાપિતા તેમની પુત્રી માટે વરની શોધમાં જાય છે.

લગ્નના આ સ્વરૂપને બ્રહ્મા લગ્ન કરતાં હલકી ગુણવત્તાવાળા માનવામાં આવે છે કારણ કે, દૈવમાં, પિતા તેની પુત્રીનો બલિદાન તરીકે ઉપયોગ કરીને લાભ મેળવે છે અને તે પણ કારણ કે સ્ત્રીઓ માટે વરની શોધમાં જવું અપમાનજનક માનવામાં આવે છે.

મનુના જણાવ્યા મુજબ, દૈવ સંસ્કાર અનુસાર લગ્ન કરનાર પત્નીનો પુત્ર તેમના સાત પૂર્વજો અને વંશજોને મુક્ત કરે છે.

અર્શા

મંજૂર લગ્નનું ત્રીજું સ્વરૂપ, એટલે કે અર્શા લગ્ન, ઋષિ અથવા ઋષિઓ સાથે લગ્ન સૂચવે છે. આ લગ્નના બ્રહ્મા અને દૈવ સ્વરૂપોથી અલગ છે કારણ કે, આર્ષમાં, કન્યાના પિતાએ વરરાજાને કંઈપણ આપવાની જરૂર નથી. આર્ષમાં, વરરાજાના પિતા તે છે જે કન્યાના પિતાને 2 ગાય અથવા બળદ આપે છે.

આ પ્રકારના લગ્ન એટલા માટે થાય છે કારણ કે છોકરીના માતા-પિતા બ્રહ્મ સંસ્કાર અનુસાર યોગ્ય સમયે તેમની દીકરીના લગ્નનો ખર્ચ ઉઠાવી શકતા નથી. તેથી એવું માનવામાં આવે છે કે છોકરીના લગ્ન 2 ગાયોના બદલામાં વૃદ્ધ ઋષિ અથવા ઋષિ સાથે કરવામાં આવે છે.

બંગાળી ભારતીય ન્યાયાધીશ સર ગુરુદાસ બેનર્જી (ગૂરૂદાસ બેનર્જી તરીકે પણ ઓળખાય છે), માનતા હતા કે લગ્નનું આ સ્વરૂપ હિંદુ સમાજના પશુપાલન રાજ્યને દર્શાવે છે, જ્યાં લગ્ન માટે પશુઓને નાણાકીય વિચારણા તરીકે ગણવામાં આવતી હતી.

જો કે, લગ્નના આ સ્વરૂપને ઉમદા માનવામાં આવતું ન હતું કારણ કે લગ્નને વ્યવસાયિક વ્યવહાર તરીકે ગણવામાં આવતો હતો જ્યાં ગાય અને બળદ માટે કન્યાની અદલાબદલી કરવામાં આવતી હતી.

મનુના મતે, આર્ષ વિધિ પ્રમાણે લગ્ન કરનાર પત્નીનો પુત્ર ત્રણ પૂર્વજો અને વંશજોને મુક્ત કરે છે.

પ્રજાપત્ય

લગ્નનું પ્રજાપત્ય સ્વરૂપ લગ્નના બ્રહ્મ સ્વરૂપ જેવું જ છે સિવાય કે પ્રજાપત્યમાં કોઈ વેપાર કે કન્યાદાન નથી અને કન્યાના પિતા વરની શોધ કરે છે. આ ભિન્નતાઓને કારણે પ્રજાપત્ય બ્રહ્માથી નીચ છે.

લગ્નના આ સ્વરૂપમાં, પિતા તેની પુત્રીને વિદાય આપતી વખતે દંપતીને એક શરત સાથે સંબોધે છે કે વર અને વરરાજા બંને એક સાથે તેમના ધર્મનું પાલન કરી શકે છે.

કન્યાના પિતા દ્વારા વિનંતી કરાયેલ મૂળભૂત શરત એ છે કે વરરાજાએ કન્યાને જીવનસાથી તરીકે વર્તવું જોઈએ અને તેમની ધાર્મિક અને બિનસાંપ્રદાયિક ફરજો એકસાથે પૂરી કરવી જોઈએ.

મનુના મતે, પ્રજાપત્ય સંસ્કાર અનુસાર પરણેલી પત્નીનો પુત્ર છ પૂર્વજો અને વંશજોને મુક્ત કરે છે.

અસ્વીકૃત ફોર્મ્સ 

અસુર, ગાંધર્વ, રાક્ષસ અને પૈસાચ લગ્નના અસ્વીકૃત સ્વરૂપો હેઠળ આવે છે. રાજબીર સિંઘ દલાલ વિરુદ્ધ ચૌધરી દેવીલાલ યુનિવર્સિટી, 2008 મુજબ , એક નિઃસંતાન સ્ત્રીની મિલકત અપ્રૂવિત સ્વરૂપોમાંથી એકમાં પરિણીત તેના પતિને બદલે તેના પરિવારને જાય છે.

અસુર

આ લગ્નના સૌથી વખોડાયેલા સ્વરૂપોમાંનું એક છે. આ સ્વરૂપમાં, વરરાજા દ્વારા તે કરી શકે તેટલી બધી સંપત્તિ, કન્યાના પિતા અને પોતે કન્યાને પ્રદાન કર્યા પછી પિતા તેની પુત્રીને આપી દે છે. રામાયણમાં ઉલ્લેખ છે કે રાજા દશરથ સાથેના લગ્ન માટે કૈકેયીના વાલીને અસાધારણ કિંમત આપવામાં આવી હતી. આ મૂળભૂત રીતે એક વ્યાવસાયિક વ્યવહાર છે જ્યાં કન્યા ખરીદવામાં આવે છે.

મનુસ્મૃતિ અનુસાર, છોકરીના પિતાએ ઓછામાં ઓછી કિંમતમાં પણ ઓફર સ્વીકારવી જોઈએ નહીં.

લગ્ન “અસુર” છે કે નહીં તે નક્કી કરવા માટેની કસોટી કૈલાસનાથ મુદલિયાર વિ. પરાશક્તિ વદિવન્ની, 1931 માં નક્કી કરવામાં આવી હતી . જો વરરાજા વરરાજાના પિતાને પૈસા અથવા પૈસાની કિંમતની કોઈપણ વસ્તુ (જેમ કે ઘઉં, ગાય વગેરે) તેના ફાયદા માટે આપે છે અથવા તેની પુત્રીને લગ્નમાં આપવા માટે વિચારણા કરે છે તો તેને અસુર વિવાહ કહેવાય છે.

ગાંધર્વ

આ લગ્નનું એક અનોખું સ્વરૂપ છે અને લગ્નના અન્ય સ્વરૂપોથી અલગ છે. લગ્ન કરવા માટે છોકરી અને છોકરા વચ્ચે પરસ્પર કરાર છે. આ પરસ્પર કરાર શુદ્ધ વાસનામાંથી ઉદ્ભવે છે. માતાપિતાની મંજૂરી ભૂમિકા ભજવતી નથી.

લગ્ન માટે પરસ્પર સંમતિની વિભાવના જૂની હિંદુ પ્રણાલીમાં પ્રચલિત હતી, જો કે, પરસ્પર સંમતિથી બહાર આવતા લગ્નનું ગૌરવ ખૂબ જ ઓછું હતું. આ કારણ હતું:

1. આનાથી હિંદુ સંસ્કૃતિ બાળ-લગ્ન તરફ વળી.
2. આંતર-જ્ઞાતિ સંબંધોની શક્યતા વધુ બની.
3. લગ્નનું આ સ્વરૂપ હિંદુ સંસ્કૃતિઓ અને પ્રથાઓ અનુસાર નહોતું કારણ કે માતાપિતાની સંમતિ ન હતી.

ભાઉરાવ શંકર લોખંડે અને એનઆર વિરુદ્ધ મહારાષ્ટ્ર અને એનઆર, 1965ના કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટે ગાંધર્વ લગ્ન કરવા માટે જરૂરી વિધિઓની ચર્ચા કરી હતી. આ સ્વરૂપમાં, એક રિવાજ છે કે સ્ત્રીના પિતાએ સ્ત્રી અને પુરુષના કપાળને એકબીજાને સ્પર્શ કરવો જોઈએ અને આ કાર્ય દ્વારા ગાંધર્વ પૂર્ણ થાય છે. આ રિવાજની સાથે, અન્ય રિવાજ કે જેમાં બ્રાહ્મણ પૂજારી અને વાળંદની હાજરી જરૂરી હતી તે ગાંધર્વ લગ્ન માટે જરૂરી ન હોવાની વિનંતી કરવામાં આવી હતી. જો કે, એવું માનવામાં આવતું હતું કે આ આવશ્યક સમારંભો વિના, હિંદુ લગ્ન અધિનિયમના 17 અને ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 494 હેઠળ ગાંધર્વ લગ્નની ઉજવણી કરવામાં આવી ન હતી .

રક્ષા

લગ્નનું રક્ષા સ્વરૂપ કન્યાનું અપહરણ કરીને અને તેના પરિવાર અને સંબંધીઓને નિર્દયતાથી મારીને કરવામાં આવે છે. કેટલાક ગ્રંથોમાં, બીજી શરત કે જે થવાની જરૂર છે તે એ છે કે વરરાજાએ શાંત લગ્નમાં ઔપચારિક પગલાઓનું પાલન કરતી વખતે કન્યાના પરિવાર સાથે લડવું જોઈએ. જો કે, “રક્ષા” લગ્ન કરવા માટે આ સ્થિતિ જરૂરી નથી. એક ઉમદા ઈન્ડોલોજિસ્ટ પી.વી. કેનના જણાવ્યા અનુસાર, લગ્નના આ સ્વરૂપને રક્ષાસ નામ આપવામાં આવ્યું છે કારણ કે ઈતિહાસમાંથી રાક્ષસ (રાક્ષસો) તેમના બંદીવાનો પર ક્રૂરતા આચરતા હોવાનું જાણવા મળે છે.

લગ્નનું આ સ્વરૂપ ક્ષત્રિય અથવા લશ્કરી વર્ગો દ્વારા પ્રચલિત હતું. “રક્ષા” લગ્ન યુદ્ધમાં બંદીવાન વ્યક્તિ પર વિજયના અધિકાર જેવું લાગે છે.

આધુનિક યુગમાં, આ ફોર્મ IPCના 366 હેઠળ ફોજદારી ગુનો છે . કલમ 366 સ્ત્રીને લગ્ન માટે દબાણ કરવા માટે અપહરણ/અપહરણ કરવા માટે 10 વર્ષ સુધીની કેદ અને/અથવા દંડની સજાને પાત્ર છે.

હિન્દુ લગ્નની માન્યતા

કલમ 5 જો નીચેની શરતો પૂરી થાય તો બે હિંદુઓ વચ્ચે માન્ય લગ્ન સંપન્ન થશે:

• લગ્ન સમયે કોઈપણ વ્યક્તિ પાસે જીવનસાથી ન હોય. હિંદુ મેરેજ એક્ટ મુજબ, એક જ સમયે બે જીવતી પત્નીઓ રાખવાની અનુમતિ નથી, જે લગ્નજીવન સમાન છે. તે ભારતીય દંડ સંહિતાની કલમ 494 હેઠળ શિક્ષાપાત્ર છે.
• વર 21 વર્ષની ઉંમરે પહોંચે અને કન્યા 18 વર્ષની થાય. લગ્ન સમયે વ્યક્તિએ આ કાયદામાં દર્શાવેલ વય પ્રાપ્ત કરવી જરૂરી છે.
• સંમતિ બળજબરી અથવા ધમકી દ્વારા આપવામાં આવશે નહીં. આધુનિક વિશ્વમાં, એક પિતા છોકરીની સંમતિ વિના કોઈની સાથે છોકરીના લગ્ન કરાવી શકતા નથી. લગ્ન રદબાતલ થશે.
• તેઓ સપિંડા સંબંધ હેઠળ આવતા નથી, અથવા પ્રતિબંધિત સંબંધની ડિગ્રીમાં આવતા નથી સિવાય કે તેમની રિવાજ અથવા પરંપરા દ્વારા તેને મંજૂરી આપવામાં આવે.
• લગ્ન સમયે વ્યક્તિ કોઈ ગાંડપણ કે માનસિક વિકારથી પીડિત ન હોવી જોઈએ.

બિગમી

બિગેમી એ એક જ સમયે બે જીવંત પત્નીઓ રાખવા સમાન છે જે હિન્દુ કાયદામાં ગેરકાયદેસર છે; પ્રથમ લગ્નથી છૂટાછેડાને આખરી ઓપ આપ્યા વિના, વ્યક્તિ કોઈ બીજા સાથે લગ્ન કરી શકતી નથી. પ્રથમ એક કાનૂની લગ્ન ગણવામાં આવશે. ભારતીય દંડ સંહિતા 1860 ની કલમ 494 અને 495 ની જોગવાઈઓ પહેલાથી જ જીવંત પતિ-પત્ની કર્યા પછી બીજા લગ્ન કરનાર વ્યક્તિને લાગુ પડશે.