ભીમ સિંહ વિ. યુનિયન ઓફ ઈન્ડિયા અને ઓ.આર.એસ.
[WP (ક્રિમિનલ) નંબર 310/2005]
બેંચ: માનનીય ચીફ જસ્ટિસ આર.એમ. લોઢા, માનનીય જસ્ટિસ કુરિયન જોસેફ, માનનીય જસ્ટિસ રોહિંટન ફલી નરીમન
પરિચય
નેશનલ ક્રાઈમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરોએ ભારતના જેલના આંકડા, 2012 બહાર પાડ્યા હતા. અન્ડર ટ્રાયલ કેદીઓની સંખ્યા સજા પામેલા કેદીઓ કરતા વધુ હતી. 2005માં સંસદે ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડમાં સુધારો કર્યો અને કલમ 436નો સમાવેશ કર્યો જ્યાં તપાસ, ટ્રાયલ અથવા પૂછપરછ હેઠળની વ્યક્તિ કેદની મહત્તમ સજાના અડધા સમયગાળા માટે અટકાયતમાંથી પસાર થઈ હોય તેને કોર્ટ દ્વારા તેના બોન્ડ પર જામીન સાથે અથવા વગર મુક્ત કરી શકાય છે. અદાલત સરકારી વકીલને સાંભળ્યા પછી અને તેના દ્વારા લેખિતમાં નોંધાયેલા કારણોને લીધે, જામીન સાથે અથવા તેના વગર વ્યક્તિગત બોન્ડને બદલે જામીન પર મુક્ત કરવાના ઉલ્લેખિત સમયગાળાના અડધા કરતાં વધુ સમયગાળા માટે આવી વ્યક્તિની અટકાયત ચાલુ રાખવાનો આદેશ આપી શકે છે અને કાયદા હેઠળ ઉલ્લેખિત આવા ગુના માટે જોગવાઈ કરતાં વધુ મુદત માટે કોઈ પણ વ્યક્તિની અટકાયત કરી શકાતી નથી.
ભીમ સિંહ કેસ દ્વારા કલમ 436A નો અમલ કરવામાં આવ્યો હતો જે જેલોમાં અટકાયતમાં રહેલા અન્ડરટ્રાયલ મોટી સંખ્યામાં મુક્ત કરવાનું ફરજિયાત હતું.
કોર્ટે સમજ્યું કે ફોજદારી ન્યાય સુનિશ્ચિત કરવા માટે તમામ પ્રકારના ફોજદારી કેસ માટે ફાસ્ટ ટ્રેક પ્રક્રિયાની જરૂર છે. અદાલતે વિવિધ મિકેનિઝમ દ્વારા કલમ 436 A લાગુ કરવા માટે વચગાળાનો આદેશ પસાર કર્યો હતો જે ટ્રાયલ હેઠળના કેદીઓને તાત્કાલિક રાહત આપશે. વિદેશી રાષ્ટ્રીય કેદીઓ માટે, સંબંધિત રાજ્ય સરકારે ‘નો ઓબ્જેક્શન સર્ટિફિકેટ ઇશ્યૂ કરવું પડશે અને જેલની અંદર વધુ રોકાણ ટાળવા માટે તેમની જુબાનીની સુવિધા આપવી પડશે.
કેસની હકીકતો
આ ચાલી રહેલી રિટ પિટિશનમાં કોર્ટે સમયાંતરે જુદા જુદા આદેશો આપ્યા છે. 01.08.2014 ના રોજ, કોર્ટે એટર્ની જનરલ, શ્રી મુકુલ રોહતગીને ફોજદારી ન્યાય પ્રણાલી માટે સરકારની ઝડપી-ટ્રેકિંગ યોજનાઓ વિશે પૂછ્યું. એટર્ની જનરલે ત્રણ મહિના પછી ફોજદારી કેસોને ફાસ્ટ ટ્રેક કરવા માટે કોર્ટ સમક્ષ રોડમેપ મૂક્યો.
એટર્ની જનરલે કોર્ટને માહિતી આપી હતી કે 50% કેદીઓ ટ્રાયલ હેઠળ છે અને તેમાંથી ઘણાએ તેમના પર આરોપ લગાવવામાં આવેલા ગુના માટે મહત્તમ સજા પસાર કરી છે.
અન્ડર-ટ્રાયલ કેદીઓની લાંબા સમય સુધી અટકાયતમાં જોતાં, કોર્ટે તરત જ કલમ 436A લાગુ કરી અને ખાતરી કરી કે અટકાયત કરાયેલ વ્યક્તિ કલમ હેઠળ પૂરી પાડવામાં આવેલ મહત્તમ અવધિથી વધુ જેલમાં તેમનો સમય ચાલુ રાખશે નહીં.
કોર્ટ સમક્ષનો મુદ્દો- ભારતમાં કોડની કલમ 436 A અને ફાસ્ટ-ટ્રેકિંગ ફોજદારી ન્યાયનો અમલ કરવો જેથી અંડરટ્રાયલ જેલમાં ગુના માટે નિર્ધારિત મહત્તમ સજાના અડધાથી વધુ સમય પસાર ન કરે.
કોર્ટનો નિર્ણય
કલમ 436A ના અમલીકરણ માટે, કોર્ટે સમીક્ષા પદ્ધતિ નક્કી કરી અને નીચેના નિર્દેશો પસાર કર્યા:-
1) રચના – કલમ 436A ના અમલીકરણ માટે અન્ડરટ્રાયલની સમીક્ષા કરવાની જવાબદારી અધિકારક્ષેત્રના મેજિસ્ટ્રેટ, ન્યાયિક મેજિસ્ટ્રેટ અને સેશન્સ જજના હાથમાં આપવામાં આવી હતી.
2) આવર્તન – 1લી ઓક્ટોબર 2014 થી શરૂ થતા બે મહિના માટે જેલમાં દર અઠવાડિયે સંબંધિત સત્તાધિકારી દ્વારા એક બેઠક યોજવામાં આવશે.
3) કાર્ય- સંબંધિત ન્યાયિક અધિકારી અન્ડર-ટ્રાયલ કેદીઓ માટે તપાસ કરશે કે જેમણે જેલમાં મહત્તમ સજાનો અડધો ભાગ અથવા તેણે કરેલા ગુના માટે પૂરી પાડવામાં આવેલ મહત્તમ અવધિનો સમયગાળો વિતાવ્યો છે. ન્યાયિક અધિકારી કલમ 436A હેઠળ આવા અન્ડરટ્રાયલની મુક્તિ માટે જેલમાં આદેશ પસાર કરશે.
4) મોનીટરીંગ મિકેનિઝમ-દરેક હાઈકોર્ટના રજીસ્ટ્રાર જનરલ દરેક બેઠકનો અહેવાલ મેળવશે, અને બે મહિનાના અંતે, રિપોર્ટ રજીસ્ટ્રાર જનરલ દ્વારા સુપ્રીમ કોર્ટના સેક્રેટરી-જનરલને સુપરત કરવામાં આવશે. જેલ સુપ્રિટેન્ડેન્ટે કોર્ટ સેટિંગ યોજવા માટે તમામ જરૂરી સુવિધાઓ પૂરી પાડવાની હોય છે.
નિષ્કર્ષ
આમ, કોર્ટના આદેશ પરથી, તે સારાંશમાં લઈ શકાય છે કે કોડની કલમ 436A ના અમલીકરણ માટે, કોર્ટે સમીક્ષા પદ્ધતિની સ્થાપના કરવી પડશે. કોર્ટના નિર્દેશો તમામ રાજ્યો માટે બંધનકર્તા રહેશે. વિદેશી નાગરિક કેદીઓ માટે, રાજ્ય સરકારો કેન્દ્ર સરકારને ચાર અઠવાડિયાની અંદર ‘નો-ઓબ્લિગેશન’ પ્રમાણપત્ર જારી કરશે જે દેશનિકાલ માટે આગળ કામ કરશે.