`પરિચય : જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ અથવા સંસ્થા દ્વારા લખાયેલ ચેકને બેંક દ્વારા સન્માનિત અથવા ચૂકવણી કરી શકાતી નથી જેના પર તે દોરવામાં આવે છે, ત્યારે તેને બાઉન્સ થયેલ ચેક અથવા અપમાનિત ચેક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. ઘણીવાર એવું બને છે જ્યારે ત્યાં લખેલી રકમને આવરી લેવા માટે ચેક જારી કરનાર વ્યક્તિ અથવા સંસ્થાના બેંક ખાતામાં અપૂરતા નાણાં હોય છે. ચેક બાઉન્સિંગ એ ભારતમાં ગંભીર નાણાકીય સમસ્યા છે અને તાજેતરમાં તેમાં નોંધપાત્ર કાનૂની ફેરફારો થયા છે. આ લેખ વ્યવસાયો, લોકો અને વ્યાપક નાણાકીય વ્યવસ્થા પર ભારતના ચેક-બાઉન્સિંગ કાયદાઓમાં તાજેતરના કાયદાકીય ફેરફારોની અસરોની તપાસ કરે છે. આ લેખ ચેક બાઉન્સ થવાના કારણો, તેને સંચાલિત કરતા કાયદાઓ અને વાચકોને વિષયની સંપૂર્ણ સમજ આપવા માટે આ પ્રથાને રોકવા માટે કરવામાં આવેલા સૌથી તાજેતરના ફેરફારોની તપાસ કરે છે . ચેક બાઉન્સ થવાની ઘટનાઓને સંબોધવા માટે, સરકારે 2018માં નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ (એમેન્ડમેન્ટ) એક્ટ [1] તરીકે ઓળખાતો નવો કાયદો રજૂ કર્યો .
નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એક્ટ 1881, અપમાનિત ચેક સાથે વ્યવહાર કરવા માટે ભારતમાં નિર્ણાયક કાનૂની માળખું છે. તે ચેક સહિત વાટાઘાટ કરી શકાય તેવા સાધનો માટે નિયમો અને પ્રક્રિયાઓ સ્થાપિત કરે છે અને તેમાં સામેલ પક્ષકારોના અધિકારો અને જવાબદારીઓની રૂપરેખા આપે છે. આ અધિનિયમનો ઉદ્દેશ્ય ન્યાયી વ્યવહાર સુનિશ્ચિત કરવાનો, ચૂકવનારના અધિકારોનું રક્ષણ કરવાનો અને નાણાકીય વ્યવહારની અખંડિતતા જાળવવાનો છે. ભારતીય સંદર્ભ માટે જરૂરી હોય ત્યાં સિવાય મોટાભાગે અંગ્રેજી કાયદાનું પાલન કરવામાં આવે છે [2] .
દશરથ રૂપસિંહ રાઠોડ વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય [૩] માં તેના ઐતિહાસિક નિર્ણયમાં , ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એક્ટ [૪] ની કલમ 138 ની જોગવાઈઓમાં ફેરફાર કર્યો હતો કે જેણે ચેક બાઉન્સ થયો હોય તેની સામે કાર્યવાહી કરવાની મંજૂરી આપી હતી. અપૂરતા પૈસા માટે. 1881ના નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ એક્ટની શરતો હેઠળ આ ચુકાદા દ્વારા SC દ્વારા બાઉન્સ થતા ચેકના ધારકોને રાહત આપવામાં આવી હતી. ચેક અનાદર એ NI એક્ટની કલમ 138નું ઉલ્લંઘન છે, જેમાં ડ્રોઇ બેંકનું રિટર્ન એકમાત્ર ઉલ્લંઘન છે. જ્યારે નોટિસ એવી બેંકમાં વિતરિત કરવામાં આવે છે કે જ્યાં નાણાં લેનારનું ખાતું હોય અથવા તેમને સંબોધવામાં આવે, ત્યારે પજવણી થઈ શકે છે. ફરિયાદનું સ્થાન પોલીસ અથવા મેજિસ્ટ્રેટમાં એફઆઈઆર દાખલ કરવાની ચુકવણીકારની ક્ષમતા પર કોઈ અસર કરતું નથી. આ NI અધિનિયમમાં અપ્રમાણિક વર્તણૂકમાં સંડોવાયેલા અને તેમની સ્થિતિનો લાભ લેનારાઓ (નાણા ચૂકવનાર) સામે ચેકનો અનાદર કરવા માટે દંડને મજબૂત કરવા માટે વારંવાર ફેરફાર/બદલવામાં આવ્યા છે. આ દુરુપયોગને રોકવા માટેના કાયદાકીય અને ન્યાયિક પ્રયાસો છતાં, ડ્રોઅર (જેણે પૈસા ચૂકવ્યા હતા) ચૂકવણી કરનારને (ચેક મેળવનાર) ને હેરાન કરવાનું ચાલુ રાખ્યું અને (તેમની વિરુદ્ધ) કોર્ટની કાર્યવાહીમાં વિલંબ કર્યો. તેઓએ કોર્ટના નિર્ણયોની અપીલ કરીને આ કર્યું. ચૂકવણી કરનારને જાણવા મળ્યું કે યોગ્ય ચુકવણી પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયાસ કરવાની સમગ્ર પ્રક્રિયા ખૂબ જ સમય માંગી લેતી, મુશ્કેલ અને કંટાળાજનક હતી. નાણાં પ્રધાને નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ (એમેન્ડમેન્ટ) બિલ 2017 જાન્યુઆરી 2018માં લોકસભામાં ચૂકવનારને જે મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડી રહ્યો હતો તેના પ્રકાશમાં રજૂ કર્યો હતો. નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ (એમેન્ડમેન્ટ) એક્ટ 2018 પર રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી મળ્યા બાદ 2 ઓગસ્ટ, 2018ના રોજ કાયદામાં હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા.
આ સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવવા અને બાઉન્સ થયેલા ચેક સાથે સંકળાયેલા કેસોની અસરકારકતા સુધારવા માટે સરકારે તાજેતરમાં મહત્વપૂર્ણ કાયદાકીય સુધારાઓ અમલમાં મૂક્યા છે. બે નવી જોગવાઈઓ – એસ. 143A (ફરિયાદીને કામચલાઉ વળતરની જોગવાઈ કરવાની સત્તા) અને S. 148 (દોષ ઠરાવવાની વિરુદ્ધ પેન્ડિંગ પેન્ડિંગ અપીલ માટે અપીલ કોર્ટની સત્તા)—જે ઉપરોક્ત સુધારણાના પરિણામે NI એક્ટમાં ઉમેરવામાં આવ્યા છે તે સૌથી નોંધપાત્ર છે. ફેરફારો આ ફેરફારો પીડિત ચૂકવનારને રાહત આપવાની પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા અને બાઉન્સ થયેલા ચેકના ચૂકવનારને વચગાળાના વળતરની ઓફર કરે તેવા નવા પગલાંનો સમાવેશ કરવા માટે કરવામાં આવ્યા છે [5] .
ઉપરોક્ત સુધારાઓ દ્વારા નીચેના ફેરફારો લાવવામાં આવ્યા છે:
ફરિયાદી માટે કલમ 143A વચગાળાનું મહેનતાણું પ્રોબેશનરી વળતર : આ નવો કાયદો અદાલતોને વાદીને વચગાળાના નુકસાની આપવા માટે ચેકના વાહકની જરૂર રાખવાની સત્તા આપે છે. કોર્ટનો આદેશ : જો ચેકનો ડ્રોઅર ફરિયાદમાં આરોપો માટે દોષિત નથી તેવી અરજી દાખલ કરે છે, સમરી ટ્રાયલ અથવા સમન્સ કેસમાં, કોર્ટે ડ્રોઅરને વળતર ચૂકવવા માટે નિર્દેશિત કરતો આદેશ જારી કરવો આવશ્યક છે. અન્ય કોઈપણ પરિસ્થિતિમાં, એકવાર શુલ્ક નાખ્યા પછી ચુકવણીની માંગણી કરવી આવશ્યક છે. વળતરની રકમ : ચેકના ડ્રોઅરે વળતર તરીકે પરત કરેલ ચેકની રકમના 20% કરતા વધુ રકમ ચૂકવવી જોઈએ નહીં. ડ્રોઅર નિર્દોષ છે : જો ડ્રોઅર દોષિત અથવા નિર્દોષ હોવાનું જણાયું છે, તો ચૂકવનારને પણ વચગાળાનો પુરસ્કાર ઉપાર્જિત વ્યાજ સાથે (RBI લાગુ પડતા વ્યાજ દરે) પરત કરવાની જરૂર પડી શકે છે. વચગાળાના વળતરની ચુકવણીની છેલ્લી તારીખ: વચગાળાનું વળતર કોર્ટના આદેશની તારીખ પછીના 60 દિવસની અંદર થવું જોઈએ. જો કોર્ટને ખાતરી થાય કે વિલંબ માટે સારા કારણો છે, તો આ સમયમર્યાદા વધુ 30 દિવસ સુધી લંબાવી શકાય છે.
કલમ 148: દોષિત ઠેરવવા સામેની અપીલ પેન્ડિંગ છે એપેલન્ટ ડિપોઝિટ : આ નવી કલમ અનુસાર, અપીલ કોર્ટને એ સત્તા છે કે તે કલમ 143A અનુસાર અપીલકર્તા દ્વારા અગાઉથી ચૂકવેલ રકમ ઉપરાંત અપીલકર્તાને એક રકમ જમા કરાવે. વળતરની રકમ : અપીલ કોર્ટ જે રકમનો આદેશ આપે છે તે દંડ અથવા વળતરના ઓછામાં ઓછા 20% જેટલો ટ્રાયલ અથવા નીચલી અદાલત દ્વારા આપવામાં આવ્યો છે અથવા ચૂકવવો આવશ્યક છે. ફરિયાદીને ડિપોઝીટ મુક્ત કરવામાં આવી શકે છે : અપીલની પેન્ડન્સી દરમિયાન, અપીલકર્તા, ઓર્ડર દ્વારા, ફરિયાદીને ડિપોઝિટમાંથી મુક્ત કરી શકે છે. અપીલકર્તાને નિર્દોષ જાહેર કરવામાં આવે છે : જો અપીલકર્તા દોષિત ન જણાય, તો કોર્ટે ફરિયાદીને સમગ્ર ડિપોઝિટની રકમ પરત કરવા અને આરબીઆઈ દ્વારા નિર્ધારિત વર્તમાન દરે વ્યાજ ચૂકવવાનો આદેશ આપવો જોઈએ. ડિપોઝીટની રકમની બાકી તારીખ : અદાલતે તેનો ચુકાદો આપ્યો તે તારીખથી શરૂ કરીને 60 દિવસની અંદર બાકી રકમ ચૂકવવી આવશ્યક છે. જો કોર્ટને ખાતરી થાય કે વિલંબ માટે સારા કારણો છે, તો આ સમયમર્યાદા વધુ 30 દિવસ સુધી લંબાવી શકાય છે.
ભારતમાં તાજેતરના કાનૂની ફેરફારો જેમાં ચેક બાઉન્સ થવાની ઘટનાઓ સામેલ છે તે એન્ટરપ્રાઇઝ અને લોકો બંને પર મોટી અસર કરે છે. ટૂંકી છ-મહિનાની સમયમર્યાદામાં મતભેદોને ઉકેલવાના લક્ષ્યાંકિત પગલાં સાથે, ઝડપી કેસ પતાવટનું વચન, અસરગ્રસ્ત પક્ષોને ખૂબ જ જરૂરી રાહત આપે છે તે સૌથી અગ્રણી અસરો પૈકીની એક છે. વધુમાં, કાયદાની સુગમતા, જે ફરિયાદની બેંક શાખા આવેલી હોય ત્યાં ફરિયાદો નોંધાવવાની પરવાનગી આપે છે અથવા જ્યાં ચેક જારી કરવામાં આવ્યો હતો, તે સંબંધિત વ્યક્તિઓને વધુ સગવડ આપે છે. એવી ધારણા છે કે ચક્રવૃદ્ધિ ગુનાઓની જોગવાઈ કોર્ટો પરનો ભાર હળવો કરશે અને કાનૂની વિવાદોના નિરાકરણને ઝડપી બનાવશે. વધુમાં, લાંબા ગાળે ચેક બાઉન્સની ઘટનાઓની આવર્તન ઘટાડવાના અંતિમ ધ્યેય સાથે એક બળવાન અવરોધક તરીકે સતત અપરાધીઓના કૃત્યો માટે સખત સજા માટેની કાયદાની જોગવાઈ છે. આ તમામ સુધારાઓનો ઉદ્દેશ્ય કાનૂની પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા, ચૂકવણી કરનાર અને ચૂકવનાર બંનેના અધિકારોનું રક્ષણ કરવાનો અને ભારતમાં નાણાકીય વ્યવહારોની અસરકારકતામાં સુધારો કરવાનો છે. નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એક્ટ, 1881, કલમ 143-A, અને તેની જોગવાઈઓનો ઉપયોગ ફક્ત એવા કિસ્સાઓમાં જ થઈ શકે છે કે જ્યાં કાયદાની કલમ 138 હેઠળનો ગુનો કાનૂન પુસ્તકમાં આ કલમ 143-Aની રજૂઆત પછી કરવામાં આવ્યો હતો, માનનીય ‘ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલતે જી.માં એક મહત્વપૂર્ણ ચુકાદો આપ્યો હતો . જે. રાજા વિ. તેજરાજ સુરાણા [6] .
ભારતમાં, ચેક બાઉન્સની ઘટનાઓ વ્યવસાયો અને વ્યક્તિઓ બંને માટે ગંભીર સમસ્યા બની શકે છે. નવો કાયદો નિર્ણય પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવે છે અને પુનરાવર્તિત અપરાધીઓ માટે સખત દંડ લાદે છે. ચેક બાઉન્સની ઘટનાઓને સંપૂર્ણપણે દૂર કરવા માટે, હંમેશા યોગ્ય પગલાં લેવાની સલાહ આપવામાં આવે છે. તમે ચેક બાઉન્સની ઘટનાઓને અટકાવી શકો છો અને ખાતરી કરી શકો છો કે તમારા વ્યવહારો પર્યાપ્ત બેલેન્સ રાખીને, માહિતી તપાસીને, ચેકને ટ્રેક કરીને અને ઑનલાઇન ચુકવણી પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરીને સરળ અને મુશ્કેલી મુક્ત છે. બાઉન્સ થયેલા ચેકને સંચાલિત કરતા ભારતના નિયમોમાં તાજેતરના ફેરફારો વ્યક્તિઓ અને કંપનીઓ બંનેને અસર કરતી આ લાંબી સમસ્યાને ઉકેલવામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ દર્શાવે છે. આ ફેરફારો સાથે, કેસ વધુ ઝડપથી ઉકેલવા જોઈએ, ફરિયાદો વધુ સરળતાથી નોંધવામાં આવશે, અને વારંવાર ઉલ્લંઘન કરનારાઓને સખત સજાનો સામનો કરવો પડશે. સરકાર નેગોશિયેબલ ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટ્સ એક્ટમાં કલમ 143A અને કલમ 148 જેવા પગલાં ઉમેરીને અને કાનૂની પગલાંની અસરકારકતામાં વધારો કરીને બાઉન્સ થયેલા ચેકથી અસરગ્રસ્ત વ્યક્તિઓને ઝડપથી મદદ કરવાની આશા રાખે છે. કાનૂની પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરવા ઉપરાંત, આ સુધારા ભારતમાં નાણાકીય વ્યવહારોની સુરક્ષા અને ખુલ્લાપણુંને વધારતા, ચૂકવણી કરનારાઓ અને ચૂકવણી કરનારાઓના અધિકારોનું પણ રક્ષણ કરે છે. ચેક બાઉન્સિંગ પરિસ્થિતિઓને સંપૂર્ણપણે ટાળવા માટે, લોકો અને સંસ્થાઓએ નિવારક પગલાં પણ લેવા જોઈએ, જેમ કે પૂરતું સંતુલન રાખવું અને ઇલેક્ટ્રોનિક ચુકવણી પદ્ધતિઓનો અમલ કરવો. ચેક ટ્રાન્ઝેક્શનમાં સામેલ તમામ પક્ષો આખરે આ કાયદાકીય ફેરફારોથી લાભ મેળવશે, જે ભારતમાં વધુ વિશ્વાસપાત્ર અને અસરકારક નાણાકીય વ્યવસ્થા તરફ એક મહત્વપૂર્ણ પગલું દર્શાવે છે.